نخستین عکس های خبری در عصر مشروطه

فراوری: یاسمن پیشوایی- بخش هنری تبیان

۱۴ مردادماه ۱۲۸۵ فرمان مشروطه به امضای مظفرالدین شاه قاجار رسید تا دوره ی حساس و مهمی در تاریخ ایران رقم بخورد؛ اما تا به ثمر نشستن انقلاب مشروطه، مردم ایران شاهد روزهای پرتلاطمی بودند. بخشی از موفقیت این جنبش را می توان مدیون ژاسانی دانست که در آن دوران، دوربین عکاسی شان را به دست گرفتند و برای ثبت مهم ترین و حساس ترین اتفاق های سیاسی و اجتماعی آن روزها تلاش کردند.
از اوایل سلطنت مظفرالدین شاه در ۱۳۱۴ قمری عبداله میرزا در بالاخانه های دارالفنون عکاسخانه ای دایر نمود و فن عکاسی را متداول کرد. بسیاری از عکاس های بعدی از شاگردان وی بوده اند. این عکاسخانه تا اوایل مشروطیت دایر بود و عکاس دیگری کارهای ژاسی درباری را انجام می داد، بنام میرزا ابراهیم خان عکاس باشی که از خدمتگزاران دربار مظفرالدین شاه بوده است. معروف است که مظفرالدین شاه سخت شیفته عکاسی بود و خود عکاس آماتور بوده است
با جنبش مشروطه بود که عکاسی به میان مردم آمد و از یک هنر درباری فاصله گرفت. پیش از آن شاید سوژه یعکژاس باشی ها فقط به پرتره ی شاه، زنان دربار، مردم کوچه و بازار، معماری و مکان های دیدنی شهر محدود می شد و حالتی گزارش داشت؛ ولی با آغاز جنبش مشروطه، عکاسی تعریف تازه ای به خود گرفت. فعالیت عکاسان در زمینه ی ثبت اتفاق های مشروطه جدی شد و آن ها توانستند با چاپ و انتشار عکس ها، در روند وقایع مشروطه تأثیرگذار باشند.

یکی از جالب ترین بخش های عکس های مشروطه، ثبت چهره ی رهبران این جنبش بود. پیش از این دوران، عکاسی از چهره ها بیشتر به دربار و شخص شاه محدود می شد، اما با ثبت چهره ی رهبران جنبش از جمله ستارخان و باقرخان، مردم این فرصت را پیدا کردند که تصاویر تأثیرگذارترین چهره های مشروطه را که از دل خودشان بیرون آمده و در کنار آن ها برای رسیدن به خواسته های شان جنگیده بودند، در اختیار داشته باشند.
از شاگردان عبداله میرزا دو نفر دیگر بنام «ماشااله خان» و «خادم» در اوایل سال ۱۳۰۰ شمسی، عکاسخانه های دیگری برپا کردند که هر دو در خیابان ناصریه بود، که عکس های ارزان تری می انداختند.
با آغاز جنبش مشروطیت مردم تمایل داشتند چهره رهبران خود را مشاهده نمایند و رواج این گونه عکس ها مصداق این تمایل است. به تدریج ثبت چهره های معروف گسترش یافت؛ و با ایجاد تحولات مختلف، ژس از انحصار دربار خارج شد و موضوعات اجتماعی و واقعی موضوع عکاسی قرار گرفت. با تحولات جنبش مشروطیت زمینه برای عکاسی مطبوعاتی فراهم شد. در حال حاضر، بیشتر عکس های موجود از دوران جنبش مشروطه، توسط استپان استپانیان، عکاس ارمنی انداخته شده اند. استپانیان به عنوان «نخستین عکاس خبری ایران» شناخته می شود.

به همین جهت از معروف ترین عکاسان دوران مشروطه می توان به بارون استپانیان اشاره کرد. او را به دلیل ژس های تأثیرگذارش از اتفاقات مشروطه، یکی از پایه گذارانعکژاسی خبری و مطبوعاتی ایران می دانند. همزمان با اوج گرفتن مشروطه در تبریز، استپانیان موفق شد عکس های خوبی از حال و هوای آن روزها ثبت کند.
افشین شاهرودی – عکاس و مدرس دانشگاه  – درباره ی استپانیان و تأثیر فعالیت او در دوران مشروطه گفت: بارون استپانیان یکی از اولین کسانی بود که در ایران به صورت مستمر و هدفمند عکاسی مستند اجتماعی و خبری را دنبال کرد. پیش از او، این نوع عکاسی کم و بیش انجام می شد، اما استپانیان از نخستین کسانی بود که به صورت برنامه ریزی شده در این عرصه قدم برداشت و عکس های تأثیرگذاری را از انقلاب مشروطه با دوربین خود ثبت کرد.