سیری در آثار و زندگی کوشیار گیلانی، منجم و ریاضیدان ایرانی
علومی چون نجوم و ریاضی در ایران، دارای تاریخ و سابقه درخشانی هستند؛ تاریخی که مطالعه آن علاقه‌مندان نشان می‌‌دهد هنوز از پس سال‌ها و قرن‌ها، جای پای دانشمندان و منجمان ایرانی در این علم دیده می‌شود. کیا‌ابوالحسن کوشیار گیلانی، یکی از آن منجمانی است که دستی نیز در ریاضیات داشته و رساله‌های فراوانی در این‌باره تالیف کرده است. هم اکنون نیز بسیاری از رساله‌های علمی این دانشمند، در مراکز علمی قاهره، استانبول، بمبئی و آکسفورد نگهداری می‌شود.-
خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- بیشتر آثار باقیمانده از كوشيار گیلانی، به زبان عربی است. از رساله حساب كوشيار با عنوان «اصول حساب‌الهند» يا «عيون‌الاصول فی‌الحساب» چهار نسخه خطی در استانبول، تهران، بمبئی و قاهره برجا مانده است. اين كتاب، هم از لحاظ نقش تاريخی كه در گسترش حساب هندی داشته و هم به خاطر تاثيرش در پيدايش و تثبيت اصطلاحهای رياضی، در تاريخ رياضيات اهميت كم‌نظيری دارد.
از رساله حساب این حکیم ایرانی، در سال 1965 ميلادی در استانبول، نسخه‌ای به همراه ترجمه انگليسی آن منتشر شد. در سال 1967 ميلادی، احمد سليم سعيدان، نیز ويرايشی از متن نسخه استانبول را در مجله «معهدالمخطوطات» با توضيحات مفصل منتشر كرد.
رساله «حساب» با چند ترجمه
ابوالقاسم قربانی، در سال 1350 شمسی، تصوير نسخه‌ای از این کتاب را که متعلق به دانشگاه تهران است، در كتاب «رياضیدانان ايرانی» چاپ كرد. علی مظاهری، نیز در سال 1975 ميلادی، ترجمه فرانسوف اين اثر را در دانشگاه نيس فرانسه به چاپ رساند. همچنین در سال 1366 شمسی، این اثر با نام «اصول حساب هندی» به همت محمد باقری به فارسی ترجمه و از سوی
انتشارات علمی و فرهنگی منتشر شد.
در سال 1990 ميلادی، خورشيد ف. عبدالله‌زاده، پژوهشگر تاجيک مقيم خجند، ترجمه روسی رساله حساب كوشيار را به‌صورت بخشی از یک کتاب با عنوان «کوشیار گیلانی» چاپ كرد. ترجمه فارسی این کتاب به قلم پرویز شهریاری در سال 1388 شمسی از سوی انتشارات علمی و فرهنگی منتشر شده است. كتاب حساب كوشيار، در قرن 15ميلادی به دست شالوم‌بن يوسف عنابی، به زبان عبری ترجمه شده كه نسخه‌ای از آن در كتابخانه بادليان آكسفورد موجود است.
رساله «احکام نجوم» با ترجمه فارسی
رساله احكام نجوم كوشيار با عنوان «المدخل فی صناعه احكام‌النجوم» يا «مجمل‌الاصول فی احكام‌النجوم» در نسخههای متعددی بر جای مانده و چند نسخه هم از ترجمه فارسی آن موجود است. محمد‌بن ابی عبدالله سنجر كمالی، معروف به سيف منجم، در 703 هجری قمری، شرحی فارسی بر رساله «احكام نجوم» كوشيار نوشته است كه نسخههای خطی آن در تاشكند و بمبئی موجود است.
رساله احکام نجوم كوشيار ،در اواخر قرن 14 ميلادی به چينی ترجمه و بعدها در چين و تايوان چاپ شد. در سال 1997 ميلادی، می چيو يانو، پژوهشگر ژاپنی، ويرايشی از متن عربی این رساله را همراه با ترجمه‌های انگليسی و چينی آن منتشر كرد. به همین مناسبت در سال 1386شمسی، عنوان شهروند افتخاری گيلان از سوی دانشگاه گیلان و شورای اسلامی شهرستان رشت، به وی اهدا شد.
كوشيار در آغاز باب اول رساله «احكام نجوم» خود نوشته كه دو زيج به نامهای «زيج جامع» و «زيج بالغ» تاليف كرده است. از «زيح بالغ» تنها باب كوتاهی در دو صفحه در مجموعه موسسه خاور‌شناسی كاما در بمبئی،
به‌جا مانده است.
«زيج جامع» مهم‌ترين اثر كوشيار، در اوايل قرن پنجم هجری در گرگان قديم تاليف شده است. الگوهای نجومی و روش‌های محاسباتی كوشيار در اين زيج، اساسا بطلميوسی است. «زيج جامع» دارای چهار مقاله ابواب، جدولها، هيات و برهان است.
مقاله نخست، درباره روش‌های محاسبات نجومی است. مقاله دوم، شامل 55 جدول در مورد محاسبات تقويم، جدولهای كميتهای نجومی مربوط به محاسبه مواضع خورشيد و ماه و سيارات، جدول مختصات جغرافيايی شهرها و جدول مختصات سماوی ستارگان است.
مقاله سوم، شامل 32 باب درباره موضوعهای گوناگون علم هيات مانند اقليمها، اندازه زمين، طالعها، ساعتهای مستوی و زمانی، فلکهای جرمهای آسمانی، حركتهای رجوعی، اندازه و فاصله جرمهای آسمانی، اهله قمر و گرفتهای ماه و خورشيد است.
ويرايشی از باب پايانی اين مقاله با عنوان «الابعاد والاجرام» در سال 1948ميلادی در هند چاپ شد و ترجمه فارسی آن هم در مجموعه مقالات و سخنرانی‌های هزاره كوشيار گيلانی كه در سال 1367 شمسی در دانشگاه گيلان برگزار شد، درج شده است. مقاله چهارم نیز، شامل اثبات درستی روش‌های محاسباتی عرضه شده در مقاله نخست است.
نسخههای متعدد «زيج جامع» كوشيار، در استانبول، ليدن، اسكندريه، قاهره، برلين و مسكو موجود است. حدود 70 سال پس از تاليف «زيج جامع» محمد‌بن عمر‌بن ابی‌طالب، منجم تبريزی، مقاله نخست «زيج جامع» را به فارسی ترجمه كرد كه نسخه خطی آن در ليدن (هلند) نگهداری می‌شود.
رساله «اسطرلاب»
از رساله «اسطرلاب»
كوشيار نيز نسخههای متعددی بر جای مانده است. محمد‌بن قاسم‌بن محمد‌بن موسی عبدلی موصلی، خلاصه گزيدهای از اين رساله را فراهم كرده كه وجود نسخه‌ای از آن در كتابخانه موزه بغداد، گزارش شده است. تارو ميمورا، در ژاپن ويرايشی از متن عربی رساله «اسطرلاب» كوشيار را زيرنظر میچيو يانو فراهم كرده است. ترجمه فارسی کهنی از رساله «اسطرلاب» کوشیار را نیز محمد باقری در سال 1382 شمسی به چاپ رسانده است.
كوشيار در نوشتههای فارسی
نام «كوشيار گيلانی» در موارد متعددی در متنهای ادبی، تاريخی و علمی فارسی ديده می‌شود. عروضی سمرقندی، در مقاله سوم از کتاب «چهار مقاله» خود، از وی در كنار ابومعشر بلخی و ابوريحان بيرونی نام می‌برد و می‌گويد: «… و از شرايط منجم يكی آن است كه مجمل‌الاصول كوشيار ياد دارد….»
در كتاب «ذخيره خوارزمشاهی» نوشته سيد‌اسمعيل جرجانی نيز آمده است: «مردی بوده است به‌شهر گرگان از ولايت گيلان منجم و فاضل او را كيا كوشيار گفتندی، و به‌روزگار امير قابوس كه شمسالمعالی معروف بوده است و اين كيا كوشيار در خدمت او بوده است و به نزديک او عزيز بوده است.»
ابوريحان بيرونی نیز كه هنگام اقامت در ری با كوشيار ملاقات كرده در «تحديد نهايات الاماكن… و مقاليد علم الهیئه» به مناسبتهايی از كوشيار ياد كرده است.
زندگی کوشیار گیلانی
كيا ابوالحسن كوشيار‌بن لبان باشهری گيلانی، رياضیدان و اخترشناس برجسته ايرانی، در نيمه دوم قرن چهارم تا اوايل قرن پنجم هجری میزيسته است.
از زندگی كوشيار اطلاع چندانی باقی نمانده، ولی خوشبختانه بيشتر آثار او حفظ شده است. تولد کوشیار به احتمال زیاد در سال 352 يا 353 هجری قمری و وفات او بین سالهای 415 تا 439 هجری قمری بوده است.