كتاب‌هايي كه ماهي‌گيري را آموزش نمي‌دهند
نگاه صاحب‌نظران و كارشناسان به كتابهاي حل‌المسائل
كتابهاي كمك‌آموزشي معيارهايي براي خود دارند كه آنها را از كتابهاي حل‌المسائل متمايز مي‌كند؛ اما متاسفانه حلالمسائلها با شمارگان بالا در اختيار دانش آموزان در مقاطع مختلف تحصيلي قرار مي‌گيرد.
به گزارش خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا) در يك تعريف كلي، کتاب كمك آموزشی باید خصوصیت “خود‌ارزشیابی”، “خودیادگیری” و سازماندهی مناسب، خصوصیت رعایت دایره واژگان مخاطب به علاوه سودمندی و رعایت اولویت‌ها را داشته باشد.
ناشران، صاحب‌نظران و كارشناسان با اشاره به نقش مثبت كتابهاي كمك‌آموزشي در رشد علمي دانش‌آموزان، كتابهاي حل‌المسائل را كتاب‌هايي مخرب دانستند كه موجب كاهش يادگيري آنان مي‌شود. در اين زمينه با صاحب‌نظران گفت‌وگويي كرده‌ايم و در آن به زواياي گوناگون آسيب‌شناسي كتابهاي كمك آموزشي پرداخته‌ايم.
ناشران تجاري، حل‌المسائل توليد مي‌كنند
مدير مسوول انتشارات «استادي»، ناشر كتابهاي كمك آموزشي با بيان اين‌كه برخي از موسسات انتشاراتي به جاي فعاليت فرهنگي، كار تجاري انجام مي‌دهند، گفت: برخي از ناشران صرفا با اهداف تجاري كتابهاي حل‌المسائل را منتشر مي‌كنند.
رضا استادي، با اشاره به نقش مخرب اين كتابها اظهار داشت: بيش‌ترين مخاطب حلالمسائلها، دانش‌آموزان مقطع راهنمايي هستند، كودكان و نوجواناني كه در حل سوالات رياضي ضعيفند و تنها با نگاه به اين كتابها، پاسخ سوالات را رونويسي مي‌كنند.
وي تاكيد كرد: كتابهاي حل‌المسائل بدون اين‌كه ماهي‌گيري را به بچه‌ها آموزش دهند، به آنها ماهي مي‌دهند.
استادي ادامه داد: كتاب‌هايي كه مكمل فعاليت كتابهاي درسي هستند، مسايل را با زبان و بيان ساده بازگو مي‌كنند، در كتابهاي كمك آموزشي مفيد، با ارائه مطالب و مساله‌هاي مختلف، به نوعي به دانش‌آموز ماهي‌گيري آموخته مي‌شود تا بتواند هر مساله‌اي را حل كند.
وي افزود: كتابهاي كمك آموزشي، استاندارد خاص خود را دارند و اين‌گونه نيست كه هر فردي بتواند با مرور سوالات امتحاني سال‌هاي پيش يك كتاب بنويسد، برخي از افراد براي نگارش اين كتابها وقت زيادي صرف مي‌كنند تا كتاب پخته و كارآمدي به مخاطب خود ارائه كنند.
استادي با اشاره به نقش مولفان در كارآمدي كتابهاي كمك آموزشي، اظهار داشت: بي‌شك نمي‌توان نقش مولف را در كتابهاي كمك آموزشي ناديده گرفت، وقتي يك مولف با تجربه تدريس و درك ضعف دانش‌آموزان كتابي را تاليف مي‌كند، قطعاً در كارش موفق‌تر از كسي است كه به محتوا
اهميتي نمي‌دهد و كتاب را با ظاهري آراسته وارد بازار مي‌كند.
وي با بيان اين‌كه اين كتابها به دليل سهل‌الوصول بودن با استقبال مخاطبان روبه‌رو مي‌شود، ادامه داد: به نظر من آموزش و پرورش بايد كتاب جامع و كامل كمك آموزشي معرفي كند، اما مشكل اين‌جاست كه دبيران و معلمان سر كلاس‌هاي درس، اين كتابها را به دانش‌آموزان معرفي مي‌كنند و از آنها مي‌خواهند جلسه بعد با اين كتابها سر كلاس حاضر شوند.
وي ادامه داد: معتقدم مسوولان آموزش و پرورش بايد چاره‌اي براي اين مسايل بينديشند و بهترين كتابهاي كمك آموزشي را توليد كنند.
استادي خاطرنشان كرد: دانش‌آموزان معمولا تحت تاثير تبليغات اين كتابها قرار مي‌گيرند و آنها را خريداري مي‌كنند، به همين دليل روز به روز به تعداد پشت كنكوري‌هاي ما افزوده مي‌شود، چون وقتي تستي غير از تست‌هاي معمول با كمي پيچيدگي روبرويشان قرار مي‌گيرد نمي‌دانند بايد چه جوابي بدهند و دچار سردرگمي مي‌شوند.
وي افت تحصيلي و پايين آمدن رشد علمي در دانش‌آموزان را از نتايج عملكرد كتابهاي حل‌المسائل دانست و ادامه داد: وقتي دانش‌آموز ماهي‌گيري نداند، از عمق كتابها دور باشد و متن كتابها را فقط حفظ كند، قطعاً به موفقيت نمي‌رسد و در نتيجه يا ترك تحصيل مي‌كند و يا پشت كنكوري مي‌شود.
استادي تاكيد كرد: كتابهاي كار نيز مي‌توانند تفكر، خلاقيت و انديشه دانش‌آموزان را شكوفا كنند و در جهت رشد علمي گام بردارند.
وي ادامه داد: ناشران كتابهاي كمك آموزشي بايد از مولفان باتجربه و موفق اين حوزه دعوت به كار كنند و از آنها بخواهند با توجه به مخاطب، با بياني شيوا، عمق مطالب را بشكافند و او را در يادگيري متون كمك كنند.
استادي با پيشنهاد تعامل وزارت آموزش و پرورش و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي گفت: اگر اين دو دستگاه با يكديگر هماهنگي داشته و بر اين كتابها نظارت كنند، ديگر هركتابي به عنوان كمك‌آموزشي به بازار نمي‌آيد.
مدير مسوول انتشارات «استادي»، خاطرنشان كرد: يك كار تجاري صرف، هيچ گاه موفقيت هميشگي ندارد، چون كار نشر يك نظام كاربردي تاثيرگزار است و بايد در كنار اهداف ديگري چون اهداف فرهنگي قرار گيرد تا به نتيجه برسد.
انجمني براي حمايت از ناشران
رييس هيأت مديره انجمن فرهنگي ناشران آموزشي نيز كتابهاي كمك آموزشي را كتاب‌هايي دانست كه بتوانند مفاهيم و نوشته‌هاي درسي را بهتر به دانش‌آموزان منتقل كنند.
يحيي دهقاني با اشاره به تاثير كتابهاي كمك آموزشي گفت: براي خانواده‌ها و نظام آموزشي كشور اين اهميت كاملا مشخص شده و هر فردي مي‌داند كه
كتابهاي كمك آموزشي از ملزومات يك دانش‌آموز است، اما نكته مهم اين است كه كتابهاي كمك آموزشي بايد كيفيت علمي خود را افزايش دهند.
وي بسترسازي مناسب را يكي از اولويت‌هاي اين انجمن دانست و درباره وجود كتابهاي حل‌المسائل در كنار كتابهاي كمك آموزشي اظهار داشت: در تمام جهان بين كالاهاي مختلف، جنس خوب و بد وجود دارد، كتابهاي حل‌المسائل نيز جنس بد بازار كتابهاي كمك آموزشي است.
دهقاني درباره اقدامات انجمن در جلوگيري از انتشار كتابهاي حل‌المسائل، گفت: در زمينه كتابهاي حل‌المسائل وقتي آموزش و پرورش كه متولي كار آموزش است و توان و قدرت بسيار دارد اقدامي انجام نمي‌دهد، چه انتظاري مي‌توان از يك انجمن غيردولتي داشت؟
وي همچنين درباره هدف شكل‌گيري انجمن توضيح داد: وقتي آموزش و پرورش با تمام قدرت خود نتوانست جلوي توليد كتابهاي حل‌المسايل را بگيرد، تصميم گرفتيم به صورت صنفي جلو بياييم و از همكاران خود در اين عرصه دفاع كنيم.
رييس هيأت مديره انجمن فرهنگي ناشران آموزشي خاطرنشان كرد: در ده سال گذشته كه اين انجمن فعاليتي نداشت، تعداد زيادتري از كتابهاي حل‌المسائل توسط ناشران مختلف در بازار رواج داشت، اما با تشكيل انجمن فرهنگي ناشران كتابهاي كمك آموزشي، هم‌اكنون بخش كوچكي از اين كتابها به حلالمسائلها اختصاص دارد.
به گفته دهقاني، هم‌اكنون 110 ناشر كتابهاي كمك آموزشي در كشور فعاليت مي‌كنند كه 64 ناشر در اين انجمن عضو هستند.
معلمان دست به‌كار شوند
يك كارشناس كتابهاي درسي نيز با بيان اين‌كه در كتاب درسي به روحيه و نياز دانش‌آموز، سطح يادگيري و علايق او توجه نمي‌شود، اظهار داشت: نتيجه اين كار جز نفرت از درس نيست و كتابهاي درسي ما فقط خوب حفظ كردن را به دانش آموز ياد مي دهند.
رويا حسيني ادامه داد: محتواي كتابهاي درسي بايد با ويژگي‌هاي سني، توانايي‌هاي ذهني و علاقه دانش آموزان در مقاطع مختلف تحصيلي منطبق باشد و به آنان مهارت‌هايي را كه در زندگي آينده به كارشان مي آيد بياموزد.
وي همچنين ضعف در تدوين و تنظيم كتابهاي درسي و كمك‌درسي، بي توجهي به ويژگي‌ها و نياز مخاطبان و عدم به كارگيري نيروهاي خبره و متخصص در تأليف برخي از كتابها را دليل جذاب نبودن اين كتابها دانست و ادامه داد: اين كتابها نمي‌توانند به خوبي با مخاطبان خود ارتباط برقرار كنند.
حسيني تصريح كرد: براي گروه تقريباً زيادي از معلمان، كتابهاي درسي تنها منبع آموزشي محسوب مي‌شود، اما كتابهاي درسي ما فقط خوب حفظ كردن را به دانش آموز ياد مي‌دهند.
وي از اشكالات موجود در كتابهاي درسي، به عنوان مهم‌ترين عامل گرايش دانش آموزان به
استفاده از كتابهاي حل المسائل يا كمك آموزشي نام برد و ادامه داد: در كتاب‌فروشي‌ها اين قبيل كتابها با تيراژ بالا در اختيار مشتريان كه همگي از ميان دانش آموزان در مقاطع مختلف تحصيلي هستند قرار مي‌گيرد.
حسيني ادامه داد: وقتي دانش آموز با حجم سنگين و سخت مطالب كتاب درسي روبه‌رو مي شود، بهترين راه حل استفاده از حل المسائل را همان كتاب مي‌بيند. از سويي چون كتاب درسي بر مبناي احتياجات روز و توانايي ذهني دانش آموزان تأليف نمي‌شود، حلالمسائلها از خود كتاب درسي اهميت بيش‌تري پيدا مي‌كنند و دست به دست در ميان دانش آموزان مي‌چرخند.
سيروس شاه‌بيگي نيز در سخناني براي يك مولف كتابهاي كمك آموزشي لزوم تجربه حضور در كلاس‌هاي درس را ضروري دانست و تاكيد كرد: اغلب مؤلفان كتابهاي درسي، سابقه تدريس و حضور در كلاس‌هاي درس را ندارند و با نياز و سطح علمي دانش آموزان به درستي آشنا نيستند.
اين دبير باسابقه، تغييرات مداوم كتابهاي درسي را در گرم كردن بازار استفاده از كتابهاي كمك آموزشي براي معلمان و دانش آموزان مؤثر دانست و اظهار داشت: نمي‌توان منكر نقش مفيد كتابهاي كمك آموزشي خوب كه با هدف تقويت قدرت تفكر و تحليل دانش آموز تأليف شده‌اند بود، اما اغلب كتابهاي موجود عاري از اين ويژگي هستند.
فروش كتابهاي كمك آموزشي؛ يك كار پرسود …
يكي از فروشندگان كتابهاي كمك آموزشي و حل المسائل با بيان اين‌كه فروش اين نوع كتابها كار پرسودي است، اظهار داشت: نه تنها دانش‌آموزان كه بيش‌تر مواقع نيز پدر و مادرها هم از ما كتابهاي حل‌المسائل مي‌خواهند و معمولا زمان شدت كار هم ابتداي سال تحصيلي و گاهي نيمه‌هاي سال است.
وي با بيان اين‌كه برخي از والدين بدون آگاهي اين كتابها را خريداري مي‌كنند، گفت: وقتي دانش‌آموز به پدر يا مادر خود مي‌گويد، كتاب كمك آموزشي مي‌خواهم، والدين نيز به دليل علاقه به تحصيل فرزندانشان اين موضوع را مي‌پزيرند و حتي خودشان آن را تهيه مي‌كنند؛ بدون آن‌كه از كيفيت آن خبر داشته باشند.
اين فروشنده كتابهاي كمك آموزشي، فروش حلالمسائلها را به نسبت كتابهاي كمك آموزشي ديگر بيش‌تر مي‌داند و معتقد است: چون اين كتابها جواب سوالات كتابهاي درسي را به راحتي در دسترس گذاشته است، بچه‌ها ترجيح مي‌دهند به جاي فكر كردن به چگونگي حل مسايل، پاسخ آنها را رونويسي كنند.
27 سند براي كتابهاي كمك آموزشي
در ميان صحبت‌هاي مختلف، سري هم به دفتر مديركل دفتر انتشارات كمك آموزشي وزارت
آموزش و پرورش زديم تا نظرات وي را نيز در اين باره جويا شويم، علي‌رضا حاجيان‌زاده در ابتدا با بيان اين‌كه انواع مختلفي از كتابهاي كمك آموزشي در كشور وجود دارد، گفت: بخشي از كتابهاي كمك آموزشي مناسب است، زيرا با برنامه‌ها و اهداف درسي نطابق دارد و براي تقويت و تكميل برنامه رسمي آموزشي در كشور توليد مي‌شوند.
وي بخش عمده‌اي از اين كتابها را نيز نامناسب دانست و اظهار داشت: در كتابهاي نامناسب اين بخش اهداف و اولويت‌ها ناديده شده‌اند و رشد علمي در دانش‌آموزان ايجاد نمي‌شود.
حاجيان‌زاده در ادامه به «اعتبار علمي» به عنوان بخشي از ويژگي‌هاي يك كتاب كمك آموزشي اشاره كرد و افزود: يك كتاب كمك آموزشي مناسب بايد مستند بر منابع علمي و براي مخاطب قابل اتكا و اعتماد باشد.
وي از خلاق بودن به عنوان ويژگي ديگر اين كتابها ياد كرد و اظهارداشت: كتاب بايد روحيه خلاقيت، نوآوري و پژوهش‌گري را در دانش‌آموزان تقويت و او را از حافظه‌محوري و روخواني كتابها دور كند.
مديركل دفتر انتشارات كمك آموزشي وزارت آموزش و پرورش، ادامه داد: يك كتاب كمك آموزشي همچنين بايد از نظر رشد و تربيتي با ارزش‌هاي ملي و ديني كشور منطبق باشد تا با محيط پيرامون دانش‌آموزان همخواني داشته باشند.
وي همچنين به پرورش مهارت و بالا بردن قدرت تفكر در دانش‌آموزان اشاره و تصريح كرد: دانش‌آموزان علاوه بر اين، بايد با روش‌هاي صحيح خودارزشيابي نيز آگاه شوند تا بتوانند به سوالات مختلف در آزمون‌هاي مختلف پاسخ دهند.
حاجيان‌زاده در ادامه از كتابهاي حل‌المسائل به عنوان كتابهاي غيراستاندارد نام برد و گفت: حلالمسائلها، كتاب‌هايي هستند كه ويژگي كتابهاي كمك آموزشي را ندارند، براي مثال هيچ خلاقيتي در اين كتابها وجود ندارد و دانش‌آموزان تنها پاسخ سوالاتشان را از كتاب رونويسي مي‌كنند.
وي همچنين از نبود اعتبار علمي حلالمسائلها به عنوان دليل ديگر نامناسب بودن اين كتابها نام برد و افزود: گاهي اوقات، جواب برخي از سوالات به اشتباه از كتابها نوشته مي‌شود و دانش‌آموزان را گمراه مي‌كنند.
حاجيان‌زاده به طرح ساماندهي كتابهاي كمك آموزشي اشاره و خاطرنشان كرد: در اين طرح، بر كتابهاي كمك آموزشي نظارت محتوايي را در كنار صنعت نشر ايجاد كرده‌ايم، يعني استانداردهاي يك كتاب آموزشي مناسب را تعيين كرديم و در اختيار ناشران قرار داديم و از آنها خواستيم تا با درنظر گرفتن اين معيارها، كتاب آموزشي توليد كنند.
مديركل دفتر انتشارات كمك آموزشي وزارت آموزش و پرورش، ادامه داد: پس
از تاليف و چاپ كتاب توسط ناشران و ارسال يك نسخه براي آموزش و پرورش، كارشناسان ما كتابها را بررسي مي‌كنند، اگر با استانداردهاي مشخص شده همخوان بود، آموزش و پرورش حمايت خود را از اين كتاب اعلام مي‌كند.
وي درباره روش‌هاي مختلف حمايت آموزش و پرورش از اين كتابها توضيح داد: فهرست كتابهاي كمك آموزشي موفق در انتهاي كتاب درسي ذكر مي‌شوند، همچنين نام اين كتاب به عنوان يك كتاب كمك آموزشي در مجموعه كتابنامه رشد، لوح‌هاي فشرده اطلاعات كتابهاي آموزش و پرورش و سايت دفتر انتشارات كمك آموزشي وزارت آموزش و پرورش درج مي‌شود.
حاجيان زاده در ادامه به كاركردهاي شوراي ساماندهي كتابهاي كمك آموزشي اشاره كرد و گفت: اين شورا كه از سال 1379 فعاليت خود را آغاز كرده است، تاكنون 27 سند در زمينه استانداردسازي كتابهاي كمك آموزشي تدوين كرده است، به طوري كه براي هر درس يك سند موجود است.
وي همچنين از برگزاري جلسات هم‌انديشي با ناشران كمك آموزشي و برگزاري جشنواره رشد به عنوان اقدامات ديگر اين شورا نام برد.
وي درباره نظارت آموزش و پرورش بر كتابهاي حل‌المسائل نيز توضيح داد: در وزارت آموزش و پرورش هيچ نظارت يا محدوديتي براي حل المسائل‌ها و كتابهاي كمك آموزشي وجود ندارد، اما در چند سال اخير حركتي را شروع كرده‌ايم.
مديركل دفتر انتشارات كمك آموزشي وزارت آموزش و پرورش، همچنين درباره تعامل با وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي نيز گفت: ايجاد مميزي در كتابهاي كمك آموزشي نيازمند تشكيلات گسترده و كارشناسان و متخصصان اين امر در وزارت ارشاد است و شواهد نشان مي‌دهد كه اين كار به راحتي صورت نمي‌گيرد.
حاجيان زاده افزود: از 15 سال پيش طرح مميزي كتابهاي كمك آموزشي در آموزش و پرورش مطرح است، اما به دليل پيچيدگي‌ها و مشكلات كار شروع نشده است، به همين دليل در مرحله اول از 7 سال پيش، كار فضاسازي را آغاز كرده‌ايم.
وي تصريح كرد: در اين زمينه سعي كرديم ناشران كمك آموزشي را به سمتي ببريم كه خودشان، كار خود را اصلاح كنند.
وي از برگزاري چندين جلسه با مسوولان وزارت آموزش و پرورش خبر داد و گفت: در اين زمينه گفت‌وگوهايي انجام شده است و اين مذاكرات براي دستيابي به نتيجه مورد نظر ادامه دارد.
حاجيان زاده در ادامه بر نقش خانواده‌ها در انتخاب كتابهاي كمك آموزشي مناسب تاكيد كرد و گفت: والدين بايد حساسيت خود را در زمينه كتابهاي كمك آموزشي فرزندان خود افزايش دهند و تنها با اتكا به نام و تحت تاثير تبليغات كتابي را خريداري نكنند.
خبرنگار ما تلاش كرد تا با يكي از ناشران يا نويسندگان كتابهاي حل‌المسائل نيز درباره اين موضوع گفت‌وگويي انجام دهد، اما اين افراد هر يك به نوعي از پاسخگويي به اين مساله شانه خالي كردند.