جلوگیری از انتشار آثار موازی و غیرکاربردی/ مولفان با اصول نگارش آشنا شوند
ویژگیهای مولف مجرب و تالیف مناسب دانشگاهی/پایانی
تولید آثار موازی و غیرکاربردی، از جمله معضلات آثار دانشگاهی به روایت اهالی دانش است. این گزارش با جمع‌بندی ویژگیهای این آثار، راهکارهایی را نیز برای رفع معضلات، ارایه می‌دهد.
خبرگزاری کتاب ایران- براساس مصوبه جلسه شورای انتشارات دانشگاه، مورخ بیست و نهم تیرماه سال 1390، تالیف اثری است که در آن مولف یا مولفان، یافته‌ها یا نظرهای خود و اشخاص صاحبنظر را با هدف ارتقای دانش موجود، پردازش و به‌صورت مجموعه‌ای تخصصی در قالب یک کتاب مطرح می‌کنند.
همچنین براساس همین مصوبه، ترجمه اثری است که صاحب‌اثر، مفهوم و محتوای کامل یک کتاب را از زبانی به زبان دیگر برمی‌گرداند. ترجمه مطلوب آن است که مترجم، ساختار کتاب اصلی را حفظ و متن را به‌دقت و با استفاده از معادل‌های مناسب و رایج و با رعایت یکنواختی در سراسر کتاب به‌طور سودمند به زبان فارسی (زبان مقصد) آن‌چنان برگرداند که برای خواننده فارسی‌زبان (زبان مقصد) قابل‌فهم باشد.
توجه به این تعاریف، وقتی پای آثار دانشگاهی در میان باشد، از اهمیت بیشتری برخوردار می‌شود، چرا که خروجی‌های دانشگاه‌ها یعنی فارغ‌التحصیلان رشته‌های مختلف، با استفاده و استناد به این آثار، آینده کشور را رقم خواهند زد.
خبرگزاری کتاب ایران، در راستای پیشگیری از تولید آثار دانشگاهی غیرمتعارف و همچنین با هدف ارایه راهکارهای لازم برای تربیت مولفانی که در ارتقای سطح علمی جامعه نقش بسزایی داشته باشند و ایران را به جایگاه نخست علمی در خاورمیانه نزدیک کنند، در طول یک ماه گذشته، یک سلسله گفتوگو با مولفان، مترجمان و مدرسان دانشگاهی ارایه کرد.
گزارش حاضر می‌کوشد به‌صورت اجمالی اما مفید و کاربردی، لب‌کلام هر کدام از این مصاحبه‌شوندگان را در اختیار خوانندگان قرار دهد تا شاید چراغ راهی باشد برای برنامه‌ریزان، سیاستگزاران و مسوولان فرهنگی کشور.
یک تالیف دانشگاهی براساس نظرات کارشناسان و صاحبنظران از ویژگیهای متعددی باید برخوردار باشد تا بتواند در زمره آثار مناسب و کاربردی قرار بگیرد.
تالیف دانشگاهی، نتیجه پژوهش نویسنده باشد
سیدمحمد‌تقی روحانی رانکوهی، دانشیار دانشکده برق و مهندسی دانشگاه شهید بهشتی، معتقد است: تالیف دانشگاهی باید نتیجه پژوهش و تجارب نویسنده باشد. یک تالیف دانشگاهی خوب باید دانش و فن را از نسلی به نسل دیگر منتقل و زمینه توسعه آن‌‌را فراهم
کند. آموزش و خدمت به نوع بشر برای بهتر زیستن و بهتر اندیشیدن، از دیگر ویژگیهای یک تالیف دانشگاهی خوب به‌شمار می‌آید.
ظاهر آثار دانشگاهی، جذاب باشد
جهانبخش نیکوپور، استادیار دانشکده زبان‌های خارجی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال، نیز در این‌باره گفت: تالیفات دانشگاهی ضمن این‌که باید متناسب با رشته و مقطع تحصیلی ویژه مخاطبانشان به رشته تحریر درآیند، از نظر ظاهری نیز باید زمینه جذب مخاطبان را فراهم کنند. قطع کتاب‌ها، نوع نگارش و شیوه چیدمان مطالب باید به‌گونه‌ای باشد که مخاطبان را برای تهیه و مطالعه آثار ترغیب کند.
محمد سمیع‌پور گیری، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال، در بیان ویژگیهای اثر دانشگاهی خوب، معتقد است: یک اثر تالیفی باید جامع و کامل باشد؛ به این معنا که کتاب، هم باید به‌عنوان یک منبع درسی نیاز دانشجویان را برطرف کند و هم جنبه آموزشی داشته باشد.
مولفان دانشگاهی به زبان علمی مسلط باشند
داور شیخاوندی، مدرس جامعه‌شناسی و آسیب‌شناسی جامعه دانشگاه آزاد، تسلط داشتن مولفان دانشگاهی به زبان علمی را از ضروریات تالیف یک اثر دانشگاهی خوب می‌داند.
یک تالیف خوب دانشگاهی، بدون تردید حاصل تلاش و تجارب مولف یا مولفان دانشگاهی صاحب فن است. در شرایط کنونی که هر فردی به خودش اجازه نگارش اثر در حوزه‌های مختلف را می‌دهد و با تولید محتواهای سطحی و موازی، سعی در ارتقای رتبه علمی خود و پرکردن سطوح رزومه خود دارد، لازم است ویژگیهای مولفان دانشگاهی با صراحت و وضوح کامل در اختیار همگان قرار بگیرد. بنابراین، بررسی مشخصه‌های مولفان دانشگاهی از دیگر مباحث مورد بحث در گفتوگوهای پانزده‌گانه است.
اطلاعات مولفان دانشگاهی به‌روز باشد
نادر ریاحی عالم، پژوهشگر نمونه بیست و دومین جشنواره پژوهش دانشگاه تهران و مدرس دانشگاه علوم پزشکی تهران، ویژگیهای مولف دانشگاهی را چنین برشمرد: مولف شاخص باید از جامعيت دانايی‌ها و آگاهی‌های علمی به معنای اشراف داشتن بر اطلاعات پايه‌ای به‌عنوان شرط لازم، برخوردار باشد.
وی در این‌باره معتقد است: يک مولف مجرب، باید يا به‌صورت شخصی آن‌چنان از نتايج روز آگاهی داشته باشد يا خود درگير تحقيقات باشد، كه ضمن ارایه مطالب كتاب‌ها در قالب فرمول‌ها و قوانين، بتواند به دانش‌آموختگان بياموزد كه اين قوانين دارای محدوديت‌های بسياری هستند كه در كتاب‌ها با فرم ساده شده يا شكل پيچيده منطبق بر تئوری‌های نظری مرتبط با رخدادها و واقيت‌های طبيعی و علمی ارايه شده‌اند.
حسین خنیفر، مدرس پردیس فارابی دانشگاه تهران، در بیان ویژگیهای یک مولف و اثر خوب دانشگاهی، گفت: مولف کتاب دانشگاهی، باید علاوه بر اشراف داشتن به علم روز، مدرسی قهار نیز باشد.
آثار، پاسخگوی نیاز دانشجویان باشند
دکتر تراب نجاری، عضو هیات علمی دانشگاه تبریز با بیان این نکته که مولفان دانشگاهی در نگارش کتاب باید به نیازهای علمی دانشجویان
توجه نشان دهند، اظهار کرد: نحوه تالیف، ارجاعات نویسندگان به منابع و راهنمایی مخاطبان برای پیدا کردن منابع تکمیلی در پایان کتاب، از جمله مهمترین مولفه‌هایی است که یک نویسنده دانشگاهی باید آن‌ها را رعایت کند.
دکتر مهدی خاکیان، استادیار دانشگاه صنعتی امیرکبیر، نیز در این‌باره گفت: یک مولف حرفه‌ای باید پیش از نگارش، مشخص کند که برای چه قشری از جامعه علمی تصمیم دارد کتاب تالیف کند؛ هرکدام از دانشجویان کارشناسی، کارشناسی ارشد، دکترا و پژوهشگران به محتواهای متفاوت نیازمندند. در نتیجه تالیف یک اثر مشترک برای همه آن‌ها، آسیب جدی است.
آثار دانشگاهی، با استانداردهای جهانی همخوانی ندارند
از دیگر معضلات جامعه علمی، عرضه نشدن آثار تالیفی دانشگاهی در عرصه بین‌الملل است؛ به‌عبارت دیگر آثار دانشگاهی ما در عرصه جهانی هیچ‌گونه بازاری ندارند. بررسی این معضل و بیان راهکارهای رفع آن نیز از دیدگاه صاحبنظران و کارشناسان در گفتوگوهای مذکور ارایه شده‌اند که از آن میان می‌توان به سخنان نادیا معقولی، مدرس دانشگاه تهران، اشاره کرد. وی در این گفتوگو بیان کرد: بسیاری از کتاب‌های ما با استاندارهای جهانی همخوانی ندارند. این امر به معنی پایین بودن سطح علمی کتاب نیست، بلکه تنها به دلیل ساختار اثر است که مطابق اصول نگارش و پژوهش بین‌المللی صورت نگرفته است.
معقولی معتقد است: مواردی مانند ناشناخته بودن اثر و مسایل مالی هم در این زمینه بی‌تاثیر نیستند. به‌طور طبیعی باید تبلیغاتی برای کتاب صورت پذیرد تا ناشر خارجی، به صرف هزینه برای چاپ و ترجمه کتاب تمایل پیدا کند که البته انجام چنین امری هم به مسایل مالی برمی‌گردد که یکی از بزرگ‌ترین مشکلات صنعت چاپ در ایران است.
لزوم خروج مولفان از زیر کاخ علمی غربی‌ها
حسین خنیفر، مدرس پردیس فارابی دانشگاه تهران، نیز در این‌باره گفت: متاسفانه بیشتر مولفان ما زیر کاخ تولید علمی غرب مانده‌اند و با رویکرد ارباب و رعیتی، هر آنچه را که غربی‌ها تولید می‌کنند، می‌پذیرند و آن‌ها را ترجمه و در اختیار جامعه علمی قرار می‌دهند. البته ما ناگزیر از علم و دانش غربی‌ها هستیم، اما نباید فرهنگ غنی ایران اسلامی را نیز نادیده بگیریم و با اتکا به این فرهنگ، دست به تولید علم بزنیم.
پروفسور علی‌اکبر صبوری، دانشمند برگزیده بین‌المللی موسسه تامسون رویترز (آی.اس.آی) در توضیح علت بین‌المللی نشدن آثار دانشگاهی کشورمان، عنوان کرد: اعضای هیات علمی دانشگاه‌ها، برای ارتقای سطح علمی خود نیازمند تدوین کتاب هستند، بنابراین کتاب می‌نویسند. از این‌رو اغلب، هدف از نوشتن یک کتاب دانشگاهی، عضو هیات علمی شدن است و نه آموزش همگانی یا دانشجو. آن‌که نیازمند ارتقا است هنوز تجربه
تحقیق و تدریس آن‌چنانی ندارد، به‌ویژه که امروزه همه تلاش می‌کنند تا به هر طریق ممکن ارتقا یابند. به این دلایل بسیاری از آثار، کیفیت لازم را برای بین‌المللی شدن ندارند.
موضوع پایان‌نامه‌های دانشجویی واقع شدن، از دیگر مباحث گفتوگوهای مذکور به شمار می‌آید؛ تاکید و پیشنهاد خبرگزاری کتاب ایران در این گفت‌وگوها این بود که «آیا تعیین مسایل مربوط به کتاب مانند راهکارهای ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی یا راهکارهای نقد منصفانه کتاب یا راهکارهای تالیف یک اثر دانشگاهی خوب می‌توانند موضوع پایان‌نامه‌های دانشجویی قرار بگیرند؟» که مصاحبه‌شوندگان متفق‌القول بودند که این امر شدنی است اما نیازمند ایجاد دانشگاه و رشته ویژه خود است.
تحقیق، راه‌حل مشکلات
در این میان وحید کیارستمی، مدیر پژوهش دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال، معتقد است: تحقیقات، راه‌حل مشکلات است و لازمه آن استفاده از نیروی جوان در حوزه‌های تحصیلات تکمیلی است و یکی از موضوعات و مشکلات مرتبط می‌تواند موضوع کتاب باشد. بدون تردید، رسیدن به راه‌حل‌های جدید با بررسی علمی و نگرش جدید به مشکل، امکان‌پذیر است.
مسعود پایدار، عضو هیات مدیره انجمن فرهنگی ناشران کتاب دانشگاهی، در این‌باره گفت: تحقق این موضوع به خودی خود صورت نمی‌گیرد، چرا که باید مقدمات آن در جامعه فراهم باشد. تاسیس دانشکده نشر یا تحصیلات عالی نشر در کشور، از جمله این مقدمات محسوب می‌شود. البته به همت اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران، دانشکده کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاه تهران، از مهرماه سال آینده در رشته مدیریت نشر، دانشجو می‌پذیرد.
محمد سمیع‌پور گیری، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال، معتقد است: پایان‌نامه‌ها به‌جای این‌که در قفسه کتابخانه‌ها و آرشیو دانشگاه‌ها خاک بخورند، باید در قالب کتاب در اختیار علاقه‌مندان قرار بگیرند تا افراد از نتایج تحقیقات دانشجویان بهره‌مند شوند.
نگاهی گذرا به بازار نشر بیانگر این مطلب است که روز به روز به تعداد کتاب‌های دانشگاهی افزوده می‌شود، اما جای بحث است که چه اندازه این کتاب‌ها از سطح کیفی خوب و متناسب با نیاز جامعه و دانشجویان تالیف شده اند. این پرسشی است که در گفتوگوهای پانزده‌گانه به آن پاسخ داده شده است.
سیدمحمد‌تقی روحانی رانکوهی، دانشیار دانشکده برق و مهندسی دانشگاه شهید بهشتی، در این‌باره گفت: دانشگاه در معنای درست آن و براساس تعریف جهانی، جایگاه پژوهش و آموزش دانش است و اعتبار آن با تاکید بیشتر بر جنبه‌های
نظری و نیاز دانشگاهیان، پیش از هر چیز به یافته‌های نظری بنیادی و نیمه‌بنیادی استوار است. بنابراین کتاب دانشگاهی هم اغلب باید حاوی مباحث و موضوعات نظری بنیادی و نیمه‌بنیادی باشد.
رانکوهی ادامه داد: چون دانش و فن رایانگر به‌صورت تقریبی در تمام حوزه‌ها کاربرد دارد، بنابراین به لحاظ کمی، کتاب‌های کاربردی (حتی غیر دانشگاهی) زیادی در این حوزه منتشر شده و می‌شوند که بیشتر آن‌ها ترجمه شده‌اند. کتاب‌های لازم برای آموزش این کاربردها در سطوح مختلف را، باید مراکز ویژه‌ای که عهده‌دار آموزش و انتقال مهارت‌های کاربردی‌اند، تولید کنند. دانشگاه در این راستا چندان وظیفه‌ای ندارد، مگر این‌که چنین وظیفه‌ای در مرحله ایجاد و تبیین آیین‌نامه برایش تعریف شده باشد که در این صورت دانشگاهی شکل خواهد گرفت با جهت‌گیری و هدف خاص.
ابوالفضل خیمه، نویسنده و محقق پژوهشگاه رویان، در پاسخ به سوال مذکور عنوان کرد: این‌که یک کتاب دانشگاهی که تالیف شده تا چه حد موثر واقع خواهد شد؟ سوالی است که پاسخ آن به عوامل زیادی بستگی دارد، اما در کل کتاب‌های دانشگاهی به‌ویژه کتاب‌های پایه که مرجع نیز هستند، باید تا حد زیادی مشکلات دانشجویان را مرتفع سازند و قابلیت کاربردی شدن را دارا باشند.
کلام آخر
نتایج هر کدام از گفت‌وگوها نشان می‌دهد که متاسفانه در جامعه علمی ما، تعریف روشنی از مفاهیم گردآوری، تهیه، تنظیم، تدوین و تالیف ارایه نشده است. در نتیجه در برخی موارد شاهدیم کتابی که محصول گردآوری مطالب است، به نام تالیف منتشر می‌شود. در چنین شرایطی، شاهد نوآوری در محتوای کتاب‌ها نخواهیم بود و مخاطبان، یک سلسله مطالب تکراری را مطالعه می‌کنند.
از دیگر نگرانی‌های فضای علمی ما این است که در جامعه دانشگاهی ما، تالیف و چاپ مقاله نسبت به تالیف کتاب، از امتیاز بالاتری برخوردار است. در چنین شرایطی، مدرسان دانشگاهی هیچ‌گونه تمایلی برای تالیف اثر ندارند. همچنین مولفان در شرایطی که فرآیند نگارش و انتشار کتاب، هزینه‌بر و زمان‌بر است، ترجیح می‌دهند به جای تالیف اثر، مقاله‌های متعدد منتشر کنند.
با توجه به حساسیت فضای دانشگاه همچنین اهمیت و جایگاه مهم کتاب‌های دانشگاهی لازم است مراکز دانشگاهی یا نهاد متمرکزی، با همت و دقت بیشتری محتوای کتاب‌ها را پیش از انتشار آن‌ها بررسی کنند و در صورت دارا بودن چهارچوب‌های نگارش، اجازه انتشار آن‌ها صادر شود تا در آینده نزدیک شاهد غنی‌سازی محتوای آثار و بهبود فضای علمی کشور باشیم.