دوران اداره هياتي كتابخانه‌ها گذشته است
مدرس كارگاه آموزشي «مجموعه‌سازي در محيط ديجيتال»:
سید ابراهیم عمرانی با تاكيد بر به‌روز شدن فضاي كتابخانه‌اي و استفاده از محيط ديجيتال عنوان كرد كه دوران اداره هياتي كتابخانه‌ها منسوخ شده است.
به گزارش خبرگزاري كتاب ايران (ايبنا) كارگاه آموزشي «مجموعه‌سازي در محيط ديجيتال» صبح امروز (15 ارديبهشت) در سراي کتاب و رسانه بيست و هفتمين نمايشگاه بين‌المللي كتاب تهران برگزار شد. مدرس این کارگاه آموزشی در این نشست با اشاره به سه دوره تاريخي در مجموعه‌سازي اظهار کرد: دوره رشد دانش (1950 ـ 1945)، دوره مديريت مجموعه (1975 ـ 1997) و در نهايت دوره مديريت دانش (1997 به بعد) دوراني بودند كه در آنها فضاي كتابخانه‌اي به سمت محيط ديجيتال پيش رفت.
عمرانی در توضيح بيشتر این دوران گفت: در دوره رشد دانش كه به دوره ساختن و سازمان دادن مجموعه‌ها معروف بود، دو شاخص خرد و كلان مطرح شد كه گزينه‌هايي مانند انتخاب، خريد، مبادله و اهدا در زيرمجموعه شاخصهاي خرد و دو گزينه رشد تحقيقات به كمك دولت و رشد سريع آموزش عالي از زيرمجموعه‌هاي شاخصهاي كلان قرار گرفتند.
عضو هیات مدیره انجمن کتابداری ایران افزود: دوره بعدي با عنوان دوره مديريت مجموعه كه به مديريت استفاده مشترك از مجموعه‌هاي مختلف تاكيد داشت، شامل همه شاخصهاي مختلف خرد و كلان مي‌شد كه مهمترين آنها تجاري شدن علم، محدوديت‌هاي بودجه، تكنولوژي ديجيتالي و تجزيه و تحليل مجموعه و مواردي از اين قبيل بود.
این مدرس دانشگاه ادامه داد: دوره مديريت دانش كه سال 1997 به بعد را شامل می‌شود با عنوان دوره مديريت مجموعه‌هاي ديجيتالي رشد بيشتري پيدا كرد كه در آن بر تغيير خط مشي اطلاع‌رساني، نشر روي محیط وب، اصلاح در نشر علمي و كنسرسيوم‌ها تاكيد شد. همچنين تغيير شرايط خريد و مالكيت و فرصت‌ها و مخاطرات ديجيتالي از ديگر مواردي بود كه در این دوران براي مجموعه ديجيتالي مطرح شد.
عمرانی در ادامه به تغييراتي كه در روابط جهاني و سازمان مادر به وجود آمد اشاره كرد و افزود: چنانچه گفته شد همه كتابخانه‌ها در اين مقوله درگير شدند اما كتابخانه‌هاي دانشگاهي، پژوهشي بيشترين تغيير را دارند، زيرا از برخي از ويژگي‌ها استفاده كرده‌اند. اين ويژگي‌ها عبارتند از جهاني شدن و نه جهاني‌سازي، تغيير روند آموزش عالي، گسترش وسيع آموزش عالي، گسترش دسترسي به منابع و استفاده از فناوري در پژوهش.
سواد اطلاعاتی، وظیفه کتابدار است
مدرس كارگاه آموزشي «مجموعه‌سازي در محيط ديجيتال» ادامه داد: اگر كتابدار امروز فناوري را نداند و سواد اطلاعاتي‌اش ضعيف باشد، جايي در عرصه اطلاع‌رساني نخواهد داشت. به عبارت ديگر سواد اطلاعاتي، وظيفه كتابدار است و اگر اين سواد را نداشته باشد، كتابخانه را هم به عقب مي‌اندازد.
به گفته وي، نگاه بيروني مردم به جايگاه شغلي كتابدار از منزلت پاييني برخوردار است، اما كتابدار زماني مي‌تواند منزلت اجتماعي خود را رشد دهد كه با نياز جامعه و اطلاعات روز منطبق شود.
اين مدرس دانشگاه تغيير و دگرگوني كتابخانه‌ها را نتيجه پشت سر گذاشتن اجراي مواردي دانست و افزود: مقولاتي مانند دوره‌هاي آموزشي، متون درسي، منابع مرجع، چند رسانه‌اي‌ها، قالب‌هاي ارايه متفاوت و اقبال كمتر به منابع چاپي، باعث دگرگوني كتابخانه مي‌شوند كه اين دگرگوني در شكل و محتواي ديجيتالي آنها اولويت دارد.
عمراني بخشي از دگرگوني‌ها را هم نتيجه تغييرات نشر و روابط‌عمومي عنوان كرد و در ادامه سخنان خود به ارزيابي جامعه كاربران پرداخت.
وي تصريح كرد: مراجعان و كاربران كتابخانه‌ها بسته به نياز خود به كتابخانه مراجعه مي‌كنند و نياز به بازخوردها و گرفتن گزارش‌ها و داده‌هايي درباره مراجعان براي شناسايي نوع نياز و روش استفاده آنها بايد (براي اين مورد) به (براي همين لحظه) تغيير كند، تا بتوان نياز اصلي كاربران و جامعه امروز را برطرف كرد.
مدرس این کارگاه آموزشی افزود: نكته ديگري كه در نياز كاربران مطرح مي‌شود، اين است كه محدود به مدرك نشوند. اصطلاح معروفي كه بين كتابدارها و مراجعان معروف است، بارزترين مثال براي اين نكته است. اين اصطلاح مي‌گويد که مراجعه‌كننده از كتابدار مي‌پرسد چه خبر و كتابدار بايد بعد از پاسخ به اين سوال خود را آماده كند، براي سوال بعدي كه مي‌گويد ديگه چه خبر و كتابداري كه خود را با جامعه منطبق كرده است، مي‌تواند به اين سوال پاسخ دهد.
فراداده خوب از شاخص‌های یک مجموعه خوب است
عمراني در ادامه اين كارگاه آموزشي در تعریف فراداده خوب توضیح داد: فراداده خوب از شاخصهاي يك مجموعه خوب به شمار مي‌رود و براي يك مجموعه خوب هيچ گريزي از فراداده خوب نيست.
اين مدرس دانشگاه ادامه داد: استانداردهاي ساختار داده بايد درست باشد و استانداردهاي مقدار داده و حتي محتواي داده مانند RDA نیز بايد درست باشند تا بتوانند يك ميان‌كنش‌پذيري خوب را ارايه دهند.
عمراني در تمام اظهارات خود در اين كارگاه آموزشي به نياز تازه كاربران تاكيد ويژه داشت، به طوري كه به مراتب به گزينه‌اي مانند تغيير شكل وسيله‌هاي كتابخانه‌اي و به روز شدن اطلاعات و حتي استفاده از فناوري‌هاي ديجيتالي اشاره كرد.
کتابدار باید در همه زمینه‌ها کمی تخصص داشته باشد
وي از نياز كتابداران نيز غافل نماند و گفت: كتابدار بايد در تمامي زمينه‌ها تخصص كوچكي داشته باشد. حال اين تخصص مي‌تواند به عنوان متخصص فناوري، حقوقدان، پژوهشگر، بازارشناس، بازارياب و در عين حال مانند گذشته كتابدار مخاطب‌شناس و منبع‌شناس باشد.
اين کارشناس کتابداری، به معضل قابل كشف بودن در كتابداري كنوني اشاره كرد و افزود: مجموعه ما قصد دارد كه قابل كشف باشد اما رقيب بزرگي مثل گوگل دارد، زيرا گوگل با اطلاعات اشتباه و كاذبي كه در اختيار مخاطب مي‌گذارد، وي را به خود جذب مي‌كند و مسوولان كتابخانه‌اي بايد اين چالش اصلي را رفع كنند.
عمراني در ادامه به ارزش‌هاي هسته در مجموعه‌سازي ديجيتال اشاره كرد و گفت: مسايلي مانند رعايت مساوات براي دسترسي همگان، آزادي بيان و انديشه، حفظ حريم شخصي، اعتمادسازي و مردم‌سالاري و تعهد به سوادآموزي پايدار از مواردي هستند كه به عنوان ارزش در مجموعه‌سازي ديجيتال تلقي مي‌شوند، اما اين‌كه چگونه مي‌توانیم به ارزش‌هاي هسته خود پايبند باشيم، مي‌توان آن‌را در مديريت مجموعه و فعاليت گردش كار و همچنين ارتباطات علمي كاربران كشف كرد.
عضو هیات مدیره انجمن کتابداری ایران با توضيح ويژگي‌هاي يك مجموعه امروزي تصريح كرد: قرارداشتن در فضاي چندرسانه‌اي متعدد بودن مجراهاي دسترسي و مدل‌هاي فراهم‌آوري، پاسخگو بودن و شفاف بودن در موارد پولي و مالي و تاكيد بر برآيند پژوهش يادگيري و موارد متعدد ديگر از ويژگي‌هايي است كه يك مجموعه امروزي در محيط ديجيتال از آن برخوردار است.
بودجه و شکنندگی اطلاعات، چالش‌های اساسی مجموعه‌سازی
عمراني همچنين به چالش‌هاي اساسي در مجموعه‌سازي اشاره كرد و گفت: چالش‌هاي بسياري در اين حوزه وجود دارد اما دو چالش عمده يعني بودجه كه يك چالش عمومي است و شكنندگي اطلاعات كه يك چالش در محيط‌هاي الكترونيكي تلقي مي‌شود، بيشتر از ساير موارد نمود پيدا مي‌كند.
به گفته وي در چالش بودجه ساختار بودجه سنتي براي چالش‌هاي چندوجهي امروز ناكافي است لذا بودجه سنتي نمي‌تواند پاسخگو باشد. اين استاد دانشگاه همچنين يادآور شد آمار انجمن كتابخانه‌هاي دانشگاهي براي سال 2008 ميلادي نشان مي‌دهد كه 51 درصد بودجه صرف منابع الكترونيكي كتابخانه‌هاي تخصصي دانشگاهي ايالات متحده شده است و اين آمار در چند سال اخير به نفع منابع الكترونيكي تغيير كرد.
عمراني در توضيح چالش شكنندگي اطلاعات نيز تاكيد كرد: چالش‌هاي فراوان حفاظت منابع ديجيتال اين منابع را ناپايدار نشان مي‌دهد و سناريوهاي متعدد براي از دست رفتن داده‌هاي ديجيتال بود. با اين همه چالش، كتابداران و دانشمندان چطور مي‌توانند تعهد كنند كه داده‌هايي كه امروز توليد مي‌شوند در دسترس آيندگان خواهد بود. بر اين اساس، كار دشوارتر از آنچه تصور مي‌شود است.
اين مدرس دانشگاه با ارايه برخي از فعاليت‌هاي كليدي در مجموعه‌سازي محيط ديجيتال يادآور شد: مواردي مانند انتخاب براساس خط مشي و فراهم‌آوري كه به وسيله خريد، مبادله و اهدا از عناصر كليدي مجموعه‌سازي هستند كه هركدام زيرشاخه‌هاي متعددي دارند. خط‌مشي مجموعه‌سازي ديجيتال خط مشي مدون و در دسترس و تا حد امكان شفاف نياز دارد و براي تحقق اين امر بايد سياست خاص خود را تدوين كند يكي از اين سياست‌ها خريدهاي بالقوه يا بالفعل است.
تبدیل خرید بالقوه کتاب به خرید بالفعل
وی يادآور شد: در گذشته شرايط به گونه‌اي بود كه فردي براي خريد كتاب بدون توجه به بودجه‌ای که در اختيار دارد اين‌كار را انجام مي‌داد اما اكنون فرد خريد بالقوه را كنار گذاشته و با توجه به محدوديت بودجه خود و گران شدن منابع كتابي به خريد بالفعل رجوع كرده است.
عضو هیات مدیره انجمن کتابداری ایران، استفاده از آمار يا توجه به سفارش كاربران را از ديگر سياست‌هاي لازم براي مجموعه‌سازي ديجيتال عنوان كرد و گفت: موانعي مانند شناخت مخاطب و شناخت منابع و همچنين مديريت حقوقي و اجازه‌نامه‌ها و از همه مهم‌تر مديريت بودجه از مهمترين موانع شناخت براي رسيدن به اين سياست‌ها است.
بايد كاري كنيم كه كاربر در كتابخانه بماند
عمرانی در پايان كارگاه آموزشي «مجموعه‌سازي در محيط ديجيتال» به نكته‌اي ديگر يعني فضا اشاره كرد و گفت: فضا در كتابخانه بسيار مهم است و بايد كاري كنيم كه كاربر در كتابخانه بماند اما در شرايط كنوني كتابدار بطوري برخورد مي‌كند كه كاربر را از كتابخانه فراري مي‌دهد. برطرف شدن اين مشكل با نيازشناسي كاربر خواهد بود.