درخشش «شمس» بر آسمان علم پزشکی ایران
شمس شریعت تربقان، دانشمند تازه درگذشته، چهره ماندگار حوزه پزشکی ایران و پدر علم آسیب‌شناسی، فلسفه وجودی انسان را دانش و مبدا پزشکی مدرن امروز را حاصل تلاش دانشمندان مولف ایرانی می‌دانست.
خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- شمس شریعت تربقان، در سال ۱۳۰۵ در روستای تربقان کاشمر به‌دنیا آمد. دوران کودکی و تحصیلات ابتدایی را در شهرستان‌های کاشمر و مشهد سپری کرد. سال 1326 در رشته طبیعی دیپلم گرفت و طی سال‌های 1326 تا 1323 در دانشگاه تهران در رشته پزشکی مشغول تحصیل شد. داشجوی برتر دانشگاه تهران، با دریافت بورس تحصیلی به فرانسه رفت و با درجه استادیاری از دانشکده پزشکی لیون فارغ‌التحصیل شد.
برگی از دفتر خاطرات/«شاه‌رضا» و مدارک باد برده!
رفتم تا در دبيرستان شاه‌رضا که می‌گفتند دبیرستان خوبی است، اسم‌نويسي کنم. گفتند کسانی که از شهرستان آمده‌اند بايد بروند از بازرسی کل استان تاييديه بگيرند. من با تمام مدارکم رفتم اداره بازرسی کل استان. مدارکم را تحويل دفتر اداره دادم. گفتند که دو روز ديگر بيا تا نتيجه بگيری. دو روز بعد رفتم، جوابی نبود. چهار روز بعد رفتم، جوابی نبود. يک هفته بعد رفتم، جوابی نبود. دو هفته بعد رفتم، جوابی نبود.
رئيس دفتر گفت که تو اصلا مدارکت را به ما نداده‌ای. شماره و رسيد را نشان دادم. گفتند که قلابی است. هر چه اعتراض کردم فايده نکرد. کار هر روز من اين شده بود که از صبح می‌رفتم اداره بازرسی کل و گريه می‌کردم و بعدازظهر بر می‌گشتم.
شهريور تمام شد و اواسط مهر بود، يک روز که گريه می‌کردم و از پله‌های اداره پايين می‌آمدم، سرايدار اداره که مردی با يک پای چوبی بود، مرا ديد و با لهجه غليظ مشهدی به من گفت: «چرا گريه می‌کنی.
رفوزه
شدی که رفوزه شدی. خوب سال ديگه درس می‌خونی و قبول می‌شی.» گفتم: «من رفوزه نشده‌ام.» و ماجرای خودم را برايش تعريف کردم. گفت: «ای داد بيداد! اين کاغذايی که باد زده بود و انداخته بود داخل حياط مال توست؟»
آثار ماندگار «شمس» پزشکی
شریعت در طول عمر پربار خود آثار ارزشمندی به یادگار گذاشت. «آسیب‌شناسی»، «پاتولوژی تومورهای استخوان»، «پروفسور ارلن و نقش او در آموزش پزشکی نوین در ایران»، «پستان و بیماری‌های پستان»، «تاریخ آموزش پزشکی در ایران»، «تاریخچه آسیب‌شناسی در ایران»، «تاریخچه سرطان و انستیتو کانسر ایران» و «سارکوم‌های غیر استخوان‌ساز استخوان‌ها» از مهم‌ترین آثار این چهره ماندگار حوزه پزشکی ایران است.
درباره قدمت علم، کتاب‌ها و دانشمندان پزشکی ایران
پدر علم پاتولوژی (آسیب‌شناسی) ایران، درباره قدمت و رشد علم پزشکی در ایران معتقد بود: «پزشکی ایران درختی کهن است و در ردیف پزشکی چین، هندوستان، بابل و آشور قرار دارد. موضوع طب و طبابت و اطباء و بیمارستان و تاریخ آن‌ها در ایران باستان، از علومی است که اغلب مورخان به آن اشاره کرده‌اند. این علم مانند بسیاری از علوم دیگر در کشور ما از همان ابتدا مقامی ارجمند داشته و بزرگترین منابع طب دوران هخامنشی و پیش از آن، اوستا کتاب مقدس زرتشتیان و دیگر آثار مذهبی آنان است.»
ایران، مبدا پزشکی مدرن غرب
دکتر شریعت، درباره مرکزیت ایران در حوزه علوم پزشکی در کتابی با عنوان «تاثیر پزشکی ایران بر پزشکی غرب» به تشریح این موضوع پرداخته است. وی در صحبتی درباره تاثیر علم پزشکی ایرانیان در اثرش می‌گوید: «در واقع پزشکی ایران است که بر پزشکی غرب اثر می‌گذارد و آن‌را به سمت تجربه و مدرن شدن پیش می‌برد. این پزشکی ایرانی اسلامی است که جوانه تحقیق و پیشرفت را به غرب منتقل می‌کند.»
این
چهره ماندگار پزشکی ایران، به نمونه‌ای از تاثیر دانش پزشکی ایرانیان بر غرب اشاره می‌کند: «در مطالعاتی که داشتم به این نتیجه رسیدم که حتی پایه‌گذار اخلاط چهارگانه هم براساس نوشته‌های کتاب زرتشت، ایرانی‌ها هستند. خوشبختانه پزشکی ایران چه قبل از اسلام و چه پس از آن همواره درخشیده است و در واقع با آغاز نبوت پیامبر اکرم (ص) باب جدیدی در پزشکی ایران و جهان گشوده شد.»
شمس شریعت، در یک بررسی کوتاه درباره کتاب‌های مولفان ایرانی که تاثیری جهانی بر علم طب داشتند به تالیفات زکریای رازی، آثار ابوعلی سینا از جمله «رساله نبض»، «تشریح‌الاعضا»، «رساله جودیه» و «قانون» اشاره می‌کند.
زکریای رازی، مولف بیش از 56 اثر حوزه پزشکی در اواخر قرن سوم و چهارم است. وی مولف کتاب «الحاوی» دایره‌المعارف بزرگ پزشکی است. اثری که علاوه بر ارایه اطلاعات جدید شامل تجارب شخصی و بالینی مولف است.
به گفته شریعت، ابوعلی سینا با «قانون» اعتبار عظیمی به پزشکی ایران بخشید و حدود 75 درصد آثار مدرن پزشکی تا مقطعی، از قانون اثر گرفته‌اند. بزرگترین پزشک مصر با نام «نفیس قرشی» در قرون هفتم و هشتم بر «قانون» شرح نوشته است.
وی درباره تالیف آثار حوزه پزشکی در قرون هفتم و هشتم می‌گوید: «در قرن‌های هفتم و هشتم با این که بیشتر کتاب‌های پزشکی ایرانی عربی است، اما تمایل به تالیف آثار فارسی نیز دیده می‌شود. علاوه بر آن نوشتن شرح بر کتاب‌های معتبر پزشکی در این دوره بیشتر است، به‌طوری که چندین کتاب معتبر در شرح «قانون» ابن‌سینا نوشته شد. یکی از مهم‌ترین آن‌ها اثر «ابن نفیس قرشی» پزشک معروف قرن هفتم است. بعد از ابن‌سینا، کسی مانند قرشی نیست، او بزرگترین پزشک مصر بود.»
شریعت، درباره رشد علم پزشکی در دوران اسلامی نیز اعتقاد داشت: «وجود دو حوزه بزرگ و معتبر پزشکی آن روزگار در جندی شاپور و اسکندریه که در مرکز میهن اسلامی «دارالاسلام» قرار داشت، رسیدن به نتیجه مطلوب
را بسیار آسان کرد و ترجمه کتاب‌های پزشکی و تالیف مستقل آثار تخصصی در این زمینه از سوی مسلمانان بسیار زودتر از دیگر علوم صورت گرفت.»
تاسف استاد
شمس شریعت تربقان: «ایران پزشکان برجسته‌ای داشته است اما حیف و صد حیف که فقط از ابن‌سینا و رازی می‌گوییم. به‌طور مثال قرشی – علاءالدین ابوالحسن علی بن ابی الحزم القرشی معروف به «ابن نفیس» کاشف گردش خون صغیر است، اما آن‌را به «ویلیام هاروی» انگلیسی نسبت می‌دهند.»
سوابق علمی یک چهره ماندگار
مدیریت گروه آسیب‌شناسی، عضو هیات ممیزه دانشگاه علوم پزشکی تهران، سرپرست بخش آسیب‌شناسی و واحد میکروسکوپ الکترونی انستیتو پاستور، سرپرست کمیته پیراپزشکی و عضو گروه پزشکی شورای عالی برنامه‌ریزی، عضویت در هیات عالی انتظامی سازمان نظام پزشکی و رئیس موزه ملی تاریخ علوم پزشکی جمهوری اسلامی ایران از خدمات علمی دکتر شمس شریعت ترقان به جامعه پزشکی کشور است.
یادگاری از کلام شمس شریعت در مقام استاد
بخشی از گفته‌های مرحوم دکتر شمس شریعت تربقان، در دهمین دوره آیین نکوداشت مقام استاد در تالار ابن‌سینای دانشگاه علوم پزشکی تهران در سال 1390: «عظیم‌ترین ارث بشر دانش است که معلم تنها منبع مورد اعتماد برای ابلاغ و واگذاری آن به نسل‌های آینده است. یکی از مهم‌ترین مباحث عمده در فلسفه وجودی انسان، فضیلت و برتری این موجود بر سایر مخلوقات است که از مهم‌ترین آن‌ها سخن گفتن، جمال پرستی و مهم‌ترین مساله علم دانش است و صرف نظر از بعد وحیانی علم و ادله علما اگر کمی بر روی آن بررسی بیشتری داشته باشیم در می‌یابیم انسان دارای ذهنی است که می‌بیند، می‌شنود و آن‌ها را ثبت می‌کند.»
غروب «شمس»
دکتر شمس شریعت تربقان، پدر علم پاتولوژی (آسیب‌شناسی) ایران، چهره ماندگار حوزه پزشکی در سال 87 و استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران، هفتم خردادماه 1393 در سن 88سالگی، بر اثر ایست قلبی از آسمان علم ایران غروب کرد و در بهشت زهرا تهران آرام گرفت.-