جلوه‌ای درخشان از طب اهل بیت (ع) در «رساله ذهبیه»
کتاب «توصیه‌های طبی و بهداشتی امام رضا (ع) (رساله ذهبیه)» به قلم محمد دریایی، با مقدمه آیت‌الله سیدمهدی طباطبایی شیرازی، حسین خیراندیش، ابراهیم ایران‌دوست و حسن اکبری، در قالب 9 بخش، جلوه‌هایی علمی طب از اهل بیت (ع) را منعکس می‌کند.
به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) «رساله ذهبیه» حاصل برآیند تقریرات مستند حضرت علی‌بن موسی‌الرضا (ع) و فرازهای طراز نوین طبی و بهداشتی است که طی قرون و اعصار متمادی، ضامن سلامت جامعه بوده است.
این رساله ارزشمند، به‌عنوان فصل‌الخطاب توصیه‌های مهم غذایی و بهداشتی در چارچوب نقشه نظام تحول برانگیز سلامت با تکیه بر طیبات غذایی مستتر در آیات رحمانی و طب قرآنی شهرت یافته است. «رساله ذهبیه» نقشه تحول نظام اسلامی سلامت در عرصه شیوه زندگی متعادل، تعدیل مزاج و تنظیم سامانه بدن و مدیریت صحیح تغذیه و بهداشت است.
در «توصیه‌های طبی و بهداشتی امام رضا (ع) (رساله ذهبیه)» بر رعایت ارکان شش‌گانه تداوم وجود و ارزش‌های معنوی تعالی‌بخش حیات طیبه که از شخصیت آسمانی و استثنایی عالم آل محمد (ص) سرچشمه می‌گیرد، تاکید شده است.
مفاد رساله ذهبیه
در بخشی از این اثر با عنوان «مفاد رساله ذهبیه» درباره چگونگی به وجود آمدن این رساله و دلیل نامگذاری آن آمده است، زمانی‌که مامون تشریح اصول حفظ صحت مزاج را از امام (ع) درخواست کرد و تبیین سامانه بهداشت غذا و نوشابه و داروهای گیاهی را از امام (ع) پیاپی تکرار می‌کرد، امام در پاسخ او این نامه را صادر و ابلاغ فرمود. هنگامی‌که این نامه به دست مامون رسید و فوق‌العاده جلب نظر مامون کرد، مامون دستور داد با آب طلا (ذهب) بنویسند و به همین مناسبت به «رساله ذهبیه» یا «مذهبه» معروف شد.
«متن عربی و ترجمه فارسی رساله ذهبیه»، «توصیه‌های بهداشتی مهم امام رضا (ع)»، «فرمول داروی شفابخش امام رضا (ع)»، «آداب استحمام و نظافت شخصی»، «آداب بهزیستی و بهداشت فردی از دیدگاه امام رضا (ع)»، «آداب سفر و احکام آب‌ها»، «شناخت مزاج‌ها و بهداشت روانی»، «مدیریت و ساماندهی بدن، آداب حجامت و فصد» و «مواد غذایی ترکیبی، ناسازگاری‌های مواد غذایی، آداب همسرداری و امور جنسی» فصل‌های نه‌گانه این اثر را تشکیل می‌دهند.
در بخش ملحقات این اثر
نیز فهرست تفصیلی مطالب، نمایه مفردات گیاهی و واژگان طبی، فهرست منابع و اطلس رنگی گیاهان دارویی ارایه شده است.
شرح نمادین اندام بدن در کلام امام رضا (ع)
در بخش دوم کتاب در سرفصلی با عنوان «شرح نمادین اندام بدن» به نقل از کلام نورانی امام رضا (ع) در «رساله ذهبیه» می‌خوانیم: «بدان که خداوند عزوجل بنده‌ای را به بیماری مبتلا نمی‌کند مگر این‌که یک شیوه درمانی (دوا) برای آن قرار داده و برای هر گروه از بیماری‌ها، یک طرح و تدبیر و شیوه درمانی خاص مقرر فرموده است، زیرا تنظیم مدیریت بدن انسان مانند اداره و مدیریت کشور است. پادشاه این کشور قلب است. عروق، اعصاب و مغز، کارگزاران او هستند. قلب، خانه پادشاه بدن و جسم، حیطه و قلمرو استیلای اوست. دست، پا، چشم، لب‌ها، زبان و گوش، یاران او هستند. خزانه این پادشاه، معده و شکم و پرده‌دار این پادشاه، سینه اوست.»
داروی شفابخش امام رضا (ع)
در بخش سوم «توصیه‌های طبی و بهداشتی امام رضا (ع) (رساله ذهبیه)» نویسنده کتاب در تشریح داروی شفابخش امام رضا (ع) و موارد مصرف آن اشاره کرده که به برکت آموزه‌های طبی و بهداشتی سلطان سریر ارتضاء، بر پایه فرمول ارایه شده در رساله ذهبیه، برخی از اهالی علم نسبت به ساخت آن اقدام کردند. این محصول به علت داشتن انرژی بالا و سرشار از کربوهیدرات و مواد معدنی و ویتامین‌ها، برای افزایش انرژی بسیار مناسب است. از نظر طب سنتی این محصول گرم و تر بوده و برای افزایش قوای عمومی بدن، کمک به افزایش اشتها، بهبود خواب، آرامش اعصاب، کمک به افزایش قدرت هضم و کاهش نفخ و سردرد و دردهای اسکلتی بسیار اثربخش است.
دریایی در ادامه این مبحث نوشته که این معجون طبق فرمایش امام رضا (ع) در بیماری‌هایی مانند دردهای ناشی از نقرس، تجمع کریستال‌های اوره و اسید اوریک در میان مفاصل پا و انگشتان دست و سردی‌ها و نفخ و بادهای آزاردهنده به اذن خداوند متعال مفید و موثر است.
در بخش چهارم کتاب حاضر درباره منافع حمام به نقل از امام رضا (ع) آورده شده: «مزاج انسان را به سمت تعدیل و اعتدال می‌کشاند، آلودگی و چرک را از بدن می‌زداید، اعصاب و عروق را نرم می‌سازد، به اعضای رئیسیه و اندام‌های بزرگ و اصلی بدن نیرو می‌بخشد و سرانجام سموم و فضولات و عوامل عفونی را از بین می‌برد و عفونت‌ها را ذوب می‌کند.»
توصیه‌هایی غذایی برای جلوگیری و درمان امراض
در قسمتی از بخش پنجم، حضرت امام رضا (ع) در آداب بهزیستی و بهداشت فردی توصیه کرده‌اند: «کسی که می‌خواهد معده‌اش
او را آزار ندهد، در بین غذا آب ننوشد که در چنین صورتی دچار افزایش رطوبت بدن و ضعف معده می‌گردد.»
ایشان همچنین می‌فرمایند: «کسی که می‌خواهد فراموشی خود را کاهش داده و از قدرت حافظه خوب برخوردار شود، باید هر روز سه قطعه زنجبیل پرورده در عسل و آغشته به خردل را همراه با غذای روزانه خود میل کند.»
بیانات امام رضا (ع) در آداب سفر و احکام آب‌ها
بخش ششم این اثر علمی به آداب سفر و احکام آب‌ها اختصاص دارد. امام رضا (ع) در این‌باره توصیه کرده‌اند: «برای مسافر ضروری است که از خاک وطن خویش اندکی با خود داشته باشد و در هر منزلی که وارد میشود، کمی از آن خاک را با آب‌های نوشیدنی آن‌جا بیامیزد و خوب آن‌را به هم زده، بعد درنگ کند تا آب خاک‌آلود و ذرات معلق گل و خاک آن در آب کاملا رسوب کرده و صاف شود، سپس از آبی که با خاک وطنش آمیخته است و به آن عادت داشته، بنوشد.»
در کلامی از امام رضا (ع) در بخش هفتم کتاب که به موضوع شناخت مزاج‌ها و بهداشت روانی اشاره دارد، می‌خوانیم: «بدان که قوای نفسانی انسان، تابع طبایع و مزاج‌های گونگون بدن است و مزاج بدن نیز تحت شرایط جوی است که با تغییر و تحول هوا در مکان‌های مختلف تغییر می‌یابد. هنگامی‌که هوا سرد یا گرم شود، مزاج بدن‌ها نیز تغییر می‌کند و نمود این تغییر در چهره و نمودهای ظاهری نیز واضح و آشکار است و اگر هوا معتدل باشد، مزاج بدن نیز معتدل می‌گردد.»
بدنتان را مدیریت و ساماندهی کنید
مدیریت و ساماندهی بدن و آداب حجامت و فصد، موضوع محوری توصیه‌های امام رضا (ع) در هشتمین بخش کتاب است. ایشان در این بخش توصیه فرموده‌اند: «هرگاه خواستی حجامت کنی، ضروری است که از دواردهم تا پانزدهم هر ماه را برای حجامت قرار دهی، زیرا این روزها به لحاظ آن‌که ماه در گردش خود به بدر کامل خود می‌رسد، خون‌گیری و حجامت صحیح بوده و مفیدتر است و در نقصان ماه، حجامت مکن مگر از انجام حجامت ناگزیر شوی؛ زیرا خون با کم شدن قرص ماه کم و با زیاد شدن آن زیاد میشود.»
بخش پایانی «توصیه‌های طبی و بهداشتی امام رضا (ع) (رساله ذهبیه)» به مبحث مواد غذایی ترکیبی، ناسازگاری‌های مواد غذایی و آداب همسرداری اختصاص داده شده است. در توصیه‌ای طبی به نقل از امام رضا (ع) در نهمین بخش کتاب آمده: «شایسته است که از خوردن
تخم مرغ و ماهی در یک وعده غذایی پرهیز کنی، زیرا آن‌ها وقتی در معده گرد آمدند، دستگاه گوارش را خواهند آزرد و مقدمه بیماری‌های قولنج و بواسیر بادی و درد دندان‌ها را فراهم خواهند ساخت.»
آیت‌الله سیدمهدی طباطبایی شیرازی، مقدمه‌ای بر این اثر نوشته که در بخشی از آن آمده است: «رساله ذهبیه امام رضا (ع)، از نفیس‌ترین و گران‌بهاترین مواریث اسلامی در زمینه علوم پزشکی به‌شمار می‌آید. در این رساله تخصصی، امام رضا (ع) طب و بهداشت و راز صحت بدن را مورد توجه قرار داده و تاثیر تغذیه بر جسم و روح آدمی را بیان فرموده‌اند. این رساله شریف، یکی از منابع غنی و ارزشمندی است که می‌توان پیرامون آن کتاب‌ها و رساله‌هایی را در زمینه طب و بهداشت بدن به رشته تحریر درآورد.»
استاد حسین خیراندیش، رئیس انجمن حجامت ایران نیز در مقدمه‌ای که بر این کتاب نوشته، آن‌را نبشته‌ای تام و تمام معرفی کرده است: «کلماتی کوتاه، جامع، فراگیر، جملاتی مستدل و رسا و مفهوم و گویای تسلطی امام‌مآبانه بر جهان خلقت و خلقت جهان و با اشراف بر معماری کلان آن و در عین حال دقت به ریز و درشت ابزار و ادوات و رفتارها و رنگ‌ها و سنگ بنای آن. تاریخ طب، کوتاه‌نبشته‌ای به این فراگیری وسعت و عمق و همه‌جانبه، هرگز سراغ ندارد. نبشته‌ای است تام و تمام؛ که حقیقتا کلام‌الامام، امام‌الکلام.»
اعتراف مامون به علم و شخصیت استثنایی امام رضا (ع)
در این اثر، ترجمه‌ای از دستخط مامون عباسی بر رساله ذهبیه امام رضا (ع) آورده شده که نشان از اعتراف تاریخی این خلیفه عباسی بر شخصیت بی‌نظیر و علم نامحدود و الهی عالم آل محمد (ص) دارد. در بخشی از آن می‌خوانیم: «به درستی که من در رساله پسر عموی علوی‌تبار خود که شخصیتی ادیب و فاضل محبوب و فرهیخته منطقی و طبیبی حاذق است، با دقت تمام نگریستم و آن‌را در راستای اصلاح، بهبود، انتظام جسم آدمی، تدبیر امور نظافت، استحمامف تنظیم و تعدیل برنامه غذایی یافتم و ملاحظه نمودم که این رساله به بهترین وجه ممکن، تماما به مسایل مهم پرداخته است و آن‌را در جهت تبیین عالی‌ترین نعمت‌ها یافتم و عمیقا آن‌را بررسی و مطالعه و در مفاهیم آن اندیشه نمودم.»
چاپ نخست کتاب «توصیه‌های طبی و بهداشتی امام رضا (ع) (رساله ذهبیه)» با شمارگان سه هزار نسخه در 456 صفحه، به بهای 25 هزار تومان، از سوی انتشارات سبحان نور به بازار نشر عرضه شده است.