هنوز اختراعی مهم‌تر از کاغذ نیامده است/ ضرورت تعامل با ناشران خارجی برای انجام ترجمه معکوس
گپ‌و‌گفتی با رییس آزمایشگاه پایش دیجیتال کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران
نادر نقشینه معتقد است که هنوز در صنعت، اختراعی مهم‌تر از کاغذ نیامده است و برای اسناد مهم همچنان از کاغذ استفاده می‌کنیم. وی می‌گوید: خوب است که از هر کتاب الکترونیکی، نسخه‌ای کاغذی یا ماندگارتر نیز داشته باشیم.
خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- دکتر نادر نقشینه، عضو هیات علمی دانشگاه تهران و معاون اجرایی دانشکده علوم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه تهران است. وی از نخستین فارغ‌التحصیلان دکترای کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاه تهران است. نادر نقشینه از بنیانگذاران مرکز اطلاعات و خدمات علمی و فنی وزارت جهاد سازندگی قبل از ادغام با وزارت کشاورزی سابق بوده است. با رییس آزمایشگاه پایش دیجیتال کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، از تاریخچه علم اطلاعات در ایران تا تکنولوژی‌های حوزه کتاب و ترجمه معکوس آثار ایرانی گفت‌وگو کردیم.
در ابتدا از تاریخچه علم اطلاعات و دانش‌شناسی در ایران و ایجاد این رشته بگویید؟
اگرچه از اوایل قرن (دهه‌های دوم و سوم) در ایران سابقه طولانی در آموزش کتابداری وجود داشته اما آموزش‌های کلاسیک دانشگاهی به زمانی برمی‌گردد که دانشگاه تهران در دهه 40 تصمیم به تاسیس کتابخانه مرکزی گرفت. همزمان گروهی به نام کتابداری برای تربیت نیرو برای دانشگاه و دانشگاه‌های دیگر تشکیل شد. بقیه گروه‌های کتابداری در دانشگاه های دیگر به تأسی از دانشگاه تهران به تدریج پا گرفتند.
به لحاظ تاریخی این زمان مصادف با زمان شکوفایی اقتصاد ایران قبل از دهه 50 بود که به بیمای هلندی مبتلا شدیم. در این زمان نیاز به تربیت نیروی کتابدار احساس می‌شد.
با چنین سابقه‌ای چرا تا این اواخر دانشکده مستقل برای این رشته تشکیل نشد؟
از لحاظ اقتصادی آمادگی لازم برای تشکیل دانشکده فراهم نبود. تشکیل دانشکده، ملزومات دیگری از جمله کتابخانه تخصصی و نیروی انسانی متخصص، به ویژه در بخش‌های آزمایشگاهی و پراکتیکوم‌ها را نیز می‌طلبید.
در دهه 80 دانشگاه تهران به فکر تشکیل دانشکده‌ای با رویکرد اطلاع‌رسانی می‌افتد. تا اواسط دهه 80 و فارغ‌التحصیل شدن نخستین گروه دانشجویان دکترا از دانشگاه تهران، بین دانشگاه و کتابخانه ملی توافقی مبنی بر دانشکده‌ای مجزا که کتابخانه‌داری و علوم اطلاع‌رسانی را به‌صورت کلاسیک دانشگاهی آموزش دهد، صورت می‌گیرد.
در این تفاهمنامه که بین دکتر مرعشی، رییس وقت کتابخانه ملی و دکتر فرهاد رهبر، رییس دانشگاه تهران امضا شد، مقرر شد که کتابخانه ملی تمامی پشتیبانی‌های لازم را برای تشکیل دانشکده علم اطلاعات در دانشگاه تهران انجام دهد که مدت زمانی هم صرف جاگیری، امکانات و نیروی انسانی شد و چون باز هم در این قضیه با دیدگاه سنتی جلو رفتیم، برنامه‌ها خوب اجرا نشد و به استانداردهای موردنظر ریاست وقت دانشگاه نرسیدیم. در آن برهه از زمان فرصتی طلایی را از دست دادیم و دانشگاه تهران با وجود دشواری‌های مالی و بودجه‌ای به تنهایی
دانشکده را برپا کرد.
تا این‌که از اواخر سال 89 و اوایل سال 90، در ساختمان جدید دانشکده ساکن شدیم و دانشکده با سه گروه گرایش کتابداری و اطلاع‌رسانی، آرشیو و علم‌سنجی شروع به کار کرد. خوشبختانه در این زمان رویکرد دانشگاه به این دانشکده از نظر امکانات و هزینه‌های صرف شده در وضعیت بسیار خوبی بود و بخش‌های مختلف دانشگاه تهران همچون انفورماتیک و گروه‌های علمی و نهادهای علمی نیز همکاری‌های خوبی با ما داشتند که اگر این همکاری نبود، انطباق اطلاعاتی نداشتیم و تا این پایه مزیت‌مندی اطلاعاتی پیدا نمی‌کردیم، چراکه کتابداری یک رشته بین‌رشته‌ای است.
در حال حاضر رویکرد علمی این دانشکده چیست؟
در طول یک و سال نیم گذشته، رویکرد مدیریتی دانشکده به سمت «نتیجه مداری» حرکت کرده است؛ به نحوی که نیازهای دولت و بازار را تامین کند و نگاهی هم به آینده داشته باشد. در این رویکرد باید به دانشجو یاد بدهیم که چگونه خود را احیاء و در بازار نگه دارد.
در این زمان بازبینی مجددی در رشته‌ها انجام گرفت و حتی مقرر شد که با توجه به نیاز اتحادیه ناشران و چاپخانه‌داران، دوره مدیریت چاپ و نشر راه‌اندازی شود که این شاخه اقتصاد و بازاریابی را هم درنظر می‌گیرد. قرارداد آن‌هم با دانشکده مدیریت بسته شده و منتظر گرفتن مجوز هستیم.
این دانشکده چه تفاوتی با دیگر دانشکده‌هایی که در زمینه کتابداری فعالیت می‌کنند، دارد؟
ما تا حدودی «تجربه‌گرا» هستیم. از جمله این‌که سه آزمایشگاه مجهز برای استفاده و تجربه دانشجویان آماده است. ما از این طریق می‌خواهیم توان دانشجویان را بالا ببریم و امکان تجربه را برای آن‌ها فراهم کنیم. در این سیستم، دانشجویان بیشتر دیده می‌شوند.
برنامه‌های پژوهشی حال و آینده دانشکده کدامند؟
«زندگی تقویت‌شده» موضوع پژوهشی که خود من مشغول کار روی آن هستم. «چگونه انفجار اطلاعات را برای مردم قابل لمس کنیم»، «گپ‌هایی درباره شکاف‌های اطلاعاتی و رقومی که در کشور وجود دارند» و «تحقیقات آینده سو» نیز موضوعات برخی پژوهش‌هایی است که در این دانشکده انجام می‌گیرند.
تحقیقات «آینده سو» به چه معناست؟
تحقیقات آینده سو به معنی بررسی و اجرای سناریوهای مختلف رخدادهای آتی ممکن براساس نشانه‌های کنونی است. برای نمونه با گسترش فناوری‌های اطلاعاتی، ارتباطی و تحلیلی (آنالیتیکس) وجود انسان در بیش از یک صحنه حضور خواهد داشت و حذف از یک صحنه (plane of existence) لزوما به معنی حذف از صحنه‌های دیگر نیست. این مساله در آینده مشکلات قانونی زیادی را برای بسیاری از کشورها ایجاد خواهد کرد.
در نمونه‌ای دیگر در زمینه تحقیقات «آینده سو» من به‌عنوان رییس مسوول گروه علم‌سنجی دانشکده که بر خلاف میلم برای این سمت انتخاب شدم، به این نتیجه رسیده‌ام که این رشته برای کشور ما به‌درد نخور و در شکل توصیه شده فایده پیش‌بینی شده را ندارد. با همکاری و همفکری چند نفر از استادان پژوهشی را آغاز کرده‌ایم که بتوانیم این رشته را به سمت و سویی هدایت کنیم که به درد ایران بخورد که در این راه برنامه‌های درسی نیز مستلزم تغییر هستند. آنچه به آن رسیده‌ایم زمینه حرفه‌ای جدیدی است که با اعمال
فنون تحلیل داده‌های اجتماعی-فناوری سروکار دارد.
از دیگر طرح‌های پژوهشی دانشکده علوم اطلاعات و دانش‌شناسی بگویید؟
از دیگر پژوهش‌های مهمی که در این دانشکده در حال انجام است می‌توان از «پایش دیجیتال» نام برد. در این پژوهش هدف رسین به پاسخ این پرسش است که از کجا می‌توانیم بفهمیم که اطلاعات دیجیتالی که در حال حاضر داریم، درست و صحیح و صادق هستند. در واقع با انجام این پژوهش دنبال جلوگیری از دستکاری در محتوا و بالا بردن اعتبارپذیری محتوای دیجیتال هستیم.
پژوهش دیگر در زمینه «آرشیو» است. در ایران پایان‌نامه‌های با موضوع آرشیو، به‌صورت سند کار می‌شوند ولی ما و همکاران و دانشجویان تحصیلات تکمیلی ما به‌صورت ارگانیک این‌کار را انجام می‌دهیم.
«مدیریت اطلاعات» عنوان دیگر کار پژوهشی دانشکده علوم اطلاعات و دانش‌شناسی است که تحقیقاتی را در زمینه کنسرسیوم‌های اطلاعاتی و تراست‌های اطلاعاتی انجام می‌دهد.
«دیتاهای بزرگ و کهکشان و کائنات داده‌ای؛ داده گیتی(dataverse)» پژوهش دیگری است که البته هنوز در حد تئوری است. براساس این تئوری وقتی حجم اطلاعات بزرگ می‌شود، اطلاعات رفتارهای خاصی پیدا می‌کنند که هم می توانند کنترل و هدایت شوند و هم می توانند استفاده‌کنندگان از اطلاعات را کنترل و هدایت کنند.
در زمینه صرف و تخصصی کتاب تاکنون چه کارهایی کرده‌اید؟
در ارتباط با کتاب در چند سال اخیر خیلی کم کار کرده‌ایم. برای ما مشخص نیست هر حوزه کتاب به‌طور دقیق به کدام دانشکده مربوط می‌شود. می‌توان این‌طور گفت که در زمینه مطالعات حوزه کتاب کم‌کار بوده‌ایم اما در زمینه صنعت نشر و به‌ویژه نشر الکترونیک که شامل کتاب، دیتا و مجلات است، فعالیت‌های خوبی داشته‌ایم.
در این زمینه فعالیت‌هایی درباره شناسایی کانال‌های داخلی و بین‌المللی، تمرکز بر تولید کتاب دانشگاهی براساس نیاز بازار، شناسایی پارامترهای گزینش و خرید کتاب‌ها از نویسندگان برای ترجمه و چاپ و چاره‌اندیشی درباره مشکل نظام ارتقای استادان داریم.
نیازسنجی بازار و گزینش کتاب‌ها باید با چه معیارهایی صورت گیرد؟
درباره گزینش کتاب‌هایی که باید خریداری و چاپ شوند، باید با دقت و وسواس بیشتری عمل کرد. در اینجا این سوال مطرح می‌شود که این تعداد کتاب تخصصی که هرساله چاپ می‌شوند، با چه شمارگانی منتشر می‌شوند؟ بد نیست در این‌باره به آمارهای منتشر شده از سوی سازمان ملل توجه کنیم.
به‌عنوان مثال در سال 1999 در زمینه کتابهای رشته philology (مطالعه زبان‌ها براساس منابع تاریخی مکتوب)، ایران در بین 91 کشور رتبه سوم و همان سال در علوم محض در بین 94 کشور رتبه هفتم و در علوم اجتماعی در بین 99 کشور رتبه 30 را داشته است. اما اگر این آمار را با آمار سال 2004 مقایسه می‌کنیم که ایران از نظر سرانه کتاب بین 81 کشور رتبه 72 را داشته است.
زمانی‌که جمعیت ایران 29 میلیون نفر بود، میانگین شمارگان کتاب‌ها بین دو تا سه هزار بوده، اما در حال حاضر که جمعیت ما تقریبا دو برابر شده، شمارگان کتاب‌ها زیر هزار و حتی در برخی موارد زیر 100 نسخه است.
چرا همین تعداد کتابی هم که چاپ می‌شود، کسی آن‌ها را نمی‌خواند و بازار کتاب دچار رکود است؟
زیرا پیوند بین انسان و کتاب قطع شده و کتاب دیگر در سبد خانواده جایی ندارد. بسیاری هم بر این عقیده‌اند که
وقتی کتاب الکترونیک هست، چرا باید کتاب کاغذی خریداری کنند.
مقایسه شما از ویژگی‌های کتاب کاغذی و الکترونیک و تکنولوژی‌های جدید نسبت به یکدیگر چیست؟
در کتاب الکترونیک هزینه سرمایه‌گذاری کمتر و شبکه توزیع وسیع‌تر است اما برای استفاده از این تکنولوژی به ملزوماتی از جمله کامپیوتر، موبایل و ebook reader نیاز است و این مساله میزان مصرف انرژی را بالا می‌برد. در صورتی‌که در کتاب کاغذی یک بار انرژی مصرف می‌شود.
در عین حال باید به این نکته مهم اشاره کرد که کتابهای الکترونیکی و مولتی مدیا اگر بدون رعایت موارد تعلیم و تربیتی و شناختی تدوین شوند، قوه تخیل مخاطب را پایین آورده و در واقع ما را دچار نوعی گسست می‌کنند.
باید گفت که هنوز در صنعت، اختراعی مهم‌تر از کاغذ نیامده و حتی برای اسناد مهم هنوز از کاغذ استفاده می‌کنیم. خوب است که از هر کتاب الکترونیکی، نسخه‌ای کاغذی و یا ماندگارتر داشته باشیم. اما با توجه به این موضوع که ایران سرزمین نسبتا خشکی است و برای این‌که درختان کمتری قطع شوند، باید و مجبوریم که با تکنولوژی پیش برویم. دولت و مسوولان هم باید زمینه‌ها و زیرساخت‌های مربوط به کتابهای الکترونیک و تکنولوژی‌های وابسته از جمله کتابخوان‌های الکترونیکی را تقویت کنند.
در این‌باره بیشتر توضیح دهید؟
به‌عنوان نمونه به آمار تعداد موبایل براساس گزارش سازمان ملل اشاره می‌کنم که در سال 2010 ایران در بین 56 کشور رتبه 20 دنیا را داشته است. حال باید دید در این بازار چند نفر از موبایل برای کتابخوانی استفاده می‌کنند؟ چقدر در کشور سرویس‌های مربوط به mobile book و online book داریم؟ البته در اینجا باید به قابلیت‌ها و تهدیدهای این تکنولوژی‌ها نیز اشاره کرد. قابلیت بزرگ این سرویس‌ها، توزیع وسیع و آسان‌تر و تهدید اصلی آن‌ها نیز مساله کنترل است.
در مورد کپی غیرمجاز کتاب‌ها به‌ویژه در حوزه نشر الکترونیک، چه نظری دارید؟
متاسفانه مشکل کپی غیرمجاز کتاب‌ها در کشور بسیار گسترده است. تا وقتی که بازار موثر و گروهی درباره کتاب نداشته باشیم، با مشکل کپی غیرمجاز روبه‌رو هستیم. مساله اصلی نیز در این بین، اقتصاد و فرهنگ است.
نرم‌افزارها و برنامه‌هایی مانند «فیدیبو» که برای جلوگیری از کپی غیرمجاز، در حال حاضر در کشور طراحی و معرفی شده‌‌اند، تا وقتی که به‌طور گسترده به بازار نیامده و کارایی خود را بازار کتاب نشان ندهند، نمی‌توان درباره‌شان نظر داد.
به عقیده شما طرح‌هایی مانند «جیره کتاب» کارایی لازم را دارند؟
روش کار این سامانه به این‌صورت است که هر مقدار وجه که مایل باشید در این سامانه به امانت می‌گذارید و به دفعات تا سقف پولتان کتابهای موردنیاز خود را سفارش می‌دهید و از طریق پست دریافت می‌کنید. با در نظر گرفتن این موضوع که برای هربار خرید کتاب لازم نیست تمامی مراحل خرید الکترونیک را انجام دهید و دیگر این‌که مجبور نیستید برای خرید فلان کتاب در ترافیک ماشین و انسانی خیابان انقلاب اسیر شوید، با توجه به جمیع جهات این‌گونه طرح‌ها هم از نظر صرفه‌جویی
در انرژی و زمان و هم از لحاظ اقتصادی، مقرون به صرفه است. من و خانواده ام در سامانه «جیره کتاب» عضویت داریم و به تناسب کتابهای موردعلاقه را براساس مکانیسم «کلوب کتاب» دریافت می‌کنیم.
نظرتان درباره ظرفیت آثار ایرانی برای ترجمه معکوس چیست؟
لازمه اصلی این‌کار، ارتباط و همکاری با ناشران بین‌المللی است. باید آثار و کتاب‌هایی که ظرفیت‌های علمی یا ادبی لازم برای جذب مخاطب و رقابت در بازار را دارند، در کشورهای دیگر به ثبت برسانیم.
موضوع دیگری که در این زمینه اهمیت دارد، ترجمه مناسب اثر برای مخاطب‌یابی در کشورهای هدف است. به‌عنوان مثال باید دید که «اسکار فیتز جرالد» چگونه رباعیات خیام را ترجمه کرده که در سطح گسترده جهانی مخاطب و فروش داشته است. باید به تکنیک‌ها و روش‌های ترجمه توجه کرد.
مشکل دیگری که شاید در زمینه ترجمه آثار ایرانی به دیگر زبان‌ها با آن مواجه باشیم، اینست که در دنیا تنها 144 میلیون نفر به زبان فارسی صحبت می‌کنند که بیش از 70 میلیون نفر آن‌ها در ایران هستند. وقتی ما نتوانیم در قلمروی زبان فارسی حضوری موثر داشته باشیم، باید به قلمروهای زبانی دیگر و در نتیجه بازارهای بکر دیگری توجه کنیم.
باید به این نکته اشاره کرد که برای ترجمه و جهانی شدن آثار ایرانی، وظیفه اصلی بر عهده وزارت ارشاد است که باید ارتباطات و امکانات لازم را برای همکاری نویسندگان و ناشران داخلی با ناشران بزرگ بین‌المللی برقرار کند. وقتی این ارتباط برقرار نیست و اقتصاد کتاب نیز خراب است، نویسندگان ناچار هستند خود دنبال ایجاد این رابطه باشند که با توجه به تحریم‌ها و شرایط موجود، کاری بسیار سخت و هزینه‌بر است.
آیا تابه حال خودتان دست به قلم شده‌اید؟
فکر می‌کنم هنوز به مرحله‌ای نرسیده‌ام که بخواهم دست به قلم ببرم زیرا نوشتن یک کتاب به معنای واقعی آمادگی علمی و ذهنی ویژه‌ای می‌خواهد. ولی این اواخر ایده نوشتن کتابی درباره روان‌شناسی شناخت و تاثیر فنون شناختی روی چگونگی کاوش و ارزیابی اطلاعات، در مغزم جرقه زده و ذهنم را قلقلک می‌دهد. البته تاکنون بیش از 40 عنوان مقاله علمی در زمینه‌های مختلف علم اطلاعات و دانش‌شناسی و کتابداری، به دو زبان فارسی و انگلیسی در کنفرانس‌های ملی و بین‌المللی ارایه کرده‌ام.
درباره دانشکده علوم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه تهران
دانشکده علوم اطلاعات و دانش‌شناسی، به‌عنوان دانشکده‌ای مستقل در سال 1389 در پردیس مرکزی دانشگاه تهران تاسیس شد. در حال حاضر این دانشکده در سه مقطع کارشناسی در رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی، کارشناسی ارشد در رشته‌های علم اطلاعات و دانش‌شناسی با گرایش‌های مدیریت اطلاعات، کتابخانه‌های آموزشگاهی، کتابخانه‌های دانشگاهی، علم‌سنجی و مطالعات آرشیوی و دکترا در رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی با گرایش‌های مدیریت اطلاعات و آرشیو، خدمات آموزشی و پژوهشی ارایه می‌دهد.
این دانشکده همچنین در مقطع کارشناسی ارشد، مجوز پذیرش دانشجو در گرایش‌های کتابخانه دیجیتال، مدیریت نشر و نسخ خطی را دارد.