هنر عیلام میانه

اواسط هزاره ی دوم پیش از میلاد، سرآغاز دوره ی شکوهمند تاریخ عیلام بود. در این دوره بود که معبد بزرگ چغازنبیل ساخته شد؛ عیلامی ها به پیروزی های چشمگیری در بین النهرین دست یافتند و غنایم بسیاری با خود به شوش آوردند.

در حدود سال 1500 پیش از میلاد،  فردی به نام “کیدینوئید” نخستین سلسله این دوره را تاسیس کرد. مشهورترین پادشاه سلسله کیدینوئیدها فردی به نام “تپتی آهار “بود که آرامگاه بزرگ او با دروازه ای به شکل طاق هلالی، در بالای هفت تپه شوش کشف شده است . باستان شناسان ایرانی با کاوش در این آرامگاه به تعدادی مجسمه سفالی،سنگ یادبود و 20 اسکلت که احتمالا متعلق به خدمتگزاران و همسران پادشاه است دست یافته اند.

با مرگ تپتی آهار ، قدرت به دست سلسله ی جدید “ایگی هالکیدها” افتاد .پنجمین پادشاه از این سلسله فردی بود به نام “اونتاش ناپیریشا” که در حدود سال 1250 سال پیش از میلاد ، شهر و معبد بزگ چغازنبیل را برای پرستش خدای عیلامی “اینشوشیناک” ساخت.

از این پادشاه کتیبه های بسیاری نیز یافت شده است. او در یکی از این کتیبه ها که از خرابه های معبد چغازنبیل کشف شده ، چنین عنوان کرده است:

“من اونتاش ناپیرشا، پسر هومبان اومنا، شاه انشان و شوش، هنگامی که من مطالح ساختمانی را به دست آوردم ، در اینجا شهر اونتاش و حریم مقدسش را برپا نمودم و آن را در یک دیوار خارجی و یک دیوار داخلی محصور کردم. من معبد بلندی ساختم و آن را وقف خدای “اینشوشینک” نمودم. باشد که این معبد و زحمات من مورد پذیرش ایشان قرار گرفته و همواره عدل و داد در این مکان برقرار بماند.”

“اونتاش ناپیرشا” علاوه بر ساخت معبد چغازنبیل از بازسازی شهر شوش نیز غافل نبود. او چند بار از ضعف حاکمان بابل استفاده کرد و با حمله به شهرهای بین النهرین ، غنایم بسیاری با خود به شوش آورد .طی 20 سال سلطنت این پادشاه عیلام از انزوای تاریخی خود بیرون آمد و به قدرتی بزرگ در منطقه تبدیل شد.

با مرگ وی ، برادرزاده اش”کیدین هوتران” به پادشاهی رسید. در اواخر حکومت این پادشاه، شخصی به نام “هولتاش اینشوشیناک” سلسله ی جدید و نیرومند “شوتروکید” را در عیلام پایه گذاری کرد که به مدت 50 سال قوی ترین نیروی سیاسی و نظامی منطقه محسوب می شد.

از پادشاهان بزرگ این سلسله می توان به “شوتروک ناهونته” اشاره کرد که بر طبق مستندات تاریخی به همراه پسرش “کوتیر ناهونته” ، به بابل حمله کرد . انبوهی از غنائم معابد بابل ، چون تندیس شاهزاده بابلی ، لوح حمورابی و لوح یادبود نارامسین را با خود به شوش آورد.

با مرگ “کوتیر ناهونته” فردی بر تخت نشست که بی گمان باید او را بزرگ ترین پادشاه تاریخ عیلام نامید. “شیلهاک اینشوشیناک” پادشاهی بود که با 8بار لشکرکشی به بین النهرین ، دامنه ی عیلام را تا آن سوی سرزمین های بین النهرین وسعت داد. از دوره ی حکومت این پادشاه، سنگ نوشته های بسیاری بر جای مانده است که مهمترین آنها فهرست کاملی از نام پادشاهان پیشین عیلام است.

با مرگ وی بابلی ها که نیرویی دوباره پیدا کرده بودند، قیام کردند و از زیر سلطه عیلامی ها خارج شدند.

طبق اسناد در حدود سال 1120 پیش از میلاد ، بابلی ها به رهبری پادشاهی به نام “نبوکداوصور” به شوش حمله کردند و مجسمه مردوک را به بابل برگرداندند .

به دنبال سقوط سلسله “شوتروکید” ، به یکباره با سکوت مرگباری در تاریخ عیلام مواجه می شویم ، به طوری که از این تاریخ تا 350 سال بعد نام هیچ پادشاه عیلامی در کتیبه های بابلی و آشوری ذکر نشده است.

1- تندیس های سفالی کشف شده از مقبره تپتی آهار که قدمتشان به 1300 سال قبل از میلاد می رسد و هم اکنون در موزه شهر شوش قرار دارند.

2- معبد چغازنبیل، که هرمی 5طبقه بوده به ارتفاع 52متر که امروزه تنها دو طبقه از آن برجای مانده است. احتمالا در طبقه پنجم این معبد، مجسمه خدای اینشوشیناک نگهداری می شده و تنها کاهنان و خانواده شاهی حق ورود به آن را داشته اند.

3- تندیس گاو سفالین که در پشت آن کتیبه ای به خط میخی عیلامی وجود دارد که مضمون آن چنین است: “من اونتاش ناپیرشا[…] یک گاو نر از گل پخته لعابدار را به عنوان فرشته نگهبان در این مکان مقدس گذاشتم. پس آنچه را که شاهان قدیم نکردند ، من انجام دادم . باشد که خدای اینشوشیناک این هدیه را از من بپذیرد.”

قدمت این گاو به حدود 1250 سال پیش از میلاد می رسد و هم اکنون در موزه ایران باستان نگهداری می شود.

4- سنگ نگاره ای زیبا از اونتش ناپیرشا و کاهنه های معبد

5- مجسمه مفرغی ملکه ناپیراسو، همسر پادشاه اونتاش ناپیریشا، که بر حاشیه دامنش از زبان ملکه چنین آمده است:” من ناپیراسو، همسر اونتاش ناپیرشا هستم. هرکس که بخواهد مجسمه مرا تصرف کند، هرکس که بخواهد آن را در هم بشکند، هرکس که بخواهد این کتیبه را خراب کند و یا نام مرا پاک کند، باشد که مورد غضب خدایان اینشوشیناک ، ناپیریش و کیریشیا قرار گیرد و نام و نسلش از میان برداشته شود.”

6- سر تبر مفرغی با نام پادشاه اونتاش ناپیرشا، این تبر زیبا که از معبد الهه کیریشیا در نزدیکی چغازنبیل شوش کشف شده است، دسته ای به شکل سر شیر دارد و روی تیغه ای که از دهان حیوان بیرون آمده ، نام “اونتش ناپیرشا” به خط عیلامی حک شده است. پشت شیر نیز مجسمه ای از گراز نشسته است که با آلیاژ طلا و نقره ساخته شده است. این سر تبر که قدمتی 1250 سال قبل از میلاد دارد، هم اکنون در موزه لوور پاریس نگهداری می شود.

7- تابلوی مفرغی با صحنه ی مراسم نیایش راهبه های آفتاب از آثار مکشوفه در خرابه های معبد شوش . بر روی این تابلو کتیبه ای حک شده :” من شیلهاک اینشوشیناک پسر شوتروک ناهونته، پادشاه انشان و شوش و خدمتگزار خدای اینشوشیناک این تابلوی مفرغی آفتاب را ساختم.”

این اثر منحصر به فرد نیز هم اکنون در موزه لوور پاریس نگهداری می شود.

8- نقش برجسته خدابانو و گاومردی که به درخت نخل تکیه داده به همراه کتیبه عیلامی از مجموعه آجرهای تزئینی معبد خدای اینشوشیناک شوش بدست آمده است. این نقش برجسته 135سانتی متر ارتفاع دارد و قدمتش به 1200 سال قبل از میلاد می سد و هم اکنون در موزه لور پاریس است.

9- مجسمه خدای عیلامی از جنس طلا و مس، ارتفاع 18 سانتی متر که قدمتش به 1250 قبل از میلاد می رسد و در موزه لوور پاریس قرار دارد.

10- مجسمه مرد عیلامی که از جنس سفال ساخته شده و ارتفاعش 24سانتی متر است و قدمت آن به 1400 قبل از میلاد می رسد . این مجسمه نیز هم اکنون در موزه لوور پاریس نگهداری می شود.

11- کلاه خودی با نقش خدایان عیلامی در زیر پرنده ای شکاری که بالهایش را گسترانیده حدس زده میشود این کلاه خود برنزی که ورق هایی از طلا در آن به کار رفته مورد استفاده سربازی عالیرتبه بوده باشد . این اثر نیز مربوط به 1400 سال قبل از میلاد مسیح است.

سمیه رمضان ماهی

بخش هنری تبیان

کهن دیار/ بهنام محمدپناه

هنر ایران/ رومان گریشمن

شاهکارهای هنر ایران/ آرتور آبهام پوپ

مطالب مرتبط:

تمدن عیلام، عصر شکوفای هنر

عصر زرین عیلام