هنر خام و دوبوفه

اکسپرسیونیسم انتزاعی، نقطهء آغاز سن بلوغ هنر آمریکایی در صحنه ی بین المللی به شمار می رفت. این جنبش، تاثیری بسیار چشمگیر و موثر بر هنر اروپایی داشت، که در آن سال ها چیزی با قدرت و اعتبار مشابه برای عرضه در چنته نداشت. اما یک نقاش فرانسوی ، با نوآوری چنان حیرت انگیزی در آن روزها کار می کرد که آثارش به تنهایی هم چون یک جنبش عمل کرد .

“ژان دوبوفه” نخستین نمایشگاهش بلافاصله پس از رهایی فرانسه از اشغال، دنیای هنر پاریس را تکان داد و با معیارهای معمول هنر آن دوره به دشمنی برانگیخت.

وی (1901-1985) در جوانی به تحصیلات رسمی در رشته نقاشی پرداخت،اما نه در برابر جنبش هایی که در پیرامون خود می دید از خود واکنش نشان داد نه در برابر هنر نقاشی موجود در موزه ها . هرآنچه دید او را به عنوان چیزهای دورافتاده از واقعیت شگفت زده ساخت، و او نیز به همین دلیل به حرفه های دیگر تمایل پیدا کرد.

فقط در میانسالی بود که به پیشرفتی در کارهایش دست یافت و همین امکان کشف استعدادهای خلاقانه اش را به او داد.

دوبوفه ناگهان دریافت که هنر حقیقی برای او می بایست از ورای اندیشه ها و سنت های گروه برگزیده ی هنری سرچشمه گیرد و او این سرچشمه ی الهام را در هنر کودکان و دیوانگان پیدا کرد. تمایز بین “هنجار” و “نابهنجار” به عنوان تمایزی نه چندان توجیه پذیزتر از نظرات رسمی درباره ی “زیبایی” و “زشتی” او را حیرت زده کرد.

از روزگار “مارسل دوشان” به بعد هیچ هنرمند دیگری به این گونه نقد ریشه ای هنر ، نپرداخته بود.

در سال 11945م. “ژان دوبوفه”، هنر خام را چنین توصیف کرد:

همه ی آثاری که آزادانه یا بیرون از اراده ی آفرینندگان شان، مستقل از هرگونه نهاد فرهنگی و اقتصادی مرتبط با دنیای هنری به وجود می آیند.

بنابراین فرمول او شامل همهء آثاری می شد که به شکل خودجوش از خلال بیان آزاد و تنها برای ضرورتِ از خود سخن گفتن با خود و با جهان پیرامون آفریده شده بودند.

ژان دوبوفه در متن معرفی نامهء نمایشگاه بزرگی که در پاریس ، در “موزه هنرهای تزئینی” به سال 1967م. ترتیب داده بود، چنین می نویسد:

“ما نه تنها به هنر فرهنگی احترام نمی گذاریم بلکه بی ارزش شمردن آثاری که در این نمایشگاه ارائه شده اند را رد می کنیم و آنها را بسیار ارزشمندتر از آثاری می دانیم که هنرمندان حرفه ای خلق می کنند؛ چراکه این آثار ثمرهء تنهایی و انگیزشی حقیقی، ناب و خلاقه اند، و هیچ گونه هدف رقابت و دستیابی به موقعیتی اجتماعی و یا ارتقاء اجتماعی در آنها مداخله ندارد[…] و حتی، در برابر این آثار ما احساس می کنیم که هنر فرهنگی ، در کلیت آن، بازی جامعه ای سطحی و نوعی نمایش ساختگی است.”

وی در این نمایشگاه آثار متعددی را که طی سالیان دراز تحت عنوان “هنر خام” از حدود 135 هنرمند گردآوری کرده بود، به نمایش گذاشت؛ این فعالیت با نمایشگاهی در 1947م. دنبال شد:

زمانی که او شروع به اثبات فرمول خود از خلال آثار بی شمار گردآوری شده کرده بود. آثاری که اکنون از آنها در موزه ای در “لوزان” که به همین منظور ساخته شده ، نگهداری می شود.

منظور دوبوفه از این اصطلاح، یعنی هنر خام چه بود؟

و این آفرینندگانی که وی انها را با حوصله گردهم آورده، فهرست کرده و آثارشان را به نمایش گذاشته، چه کسانی بودند؟

دوبوفه با فرمول “هنر خام” آثاری را برمی گزید که نه در پیروی از قوانین خشک ساختار هنری و قوانین فرهنگی و سودجویانه بلکه بر اساس بیان آزادانهء فردی پدید آمده بودند.

دوبوفه بر این گمان بود تنها آثاری که خودجوش آفریده شده اند و اکثر زبان های رسمی حیطه ی هنر و نقد را نادیده گرفته اند ،می توانند حقیقی باشند و خلوص بیان هنری را نمایش دهند.

کسانی که آثارشان را به سرعت گردآوری می کرد، عموما خارج از منطق تولیدی مدرنیته می زیستند:

بیماران روانی، سالخوردگان، پرولترها1، افراد گوشه گیر و همه ی کسانی که از خلال بیان هنری، امکان آفرینش شخصی ترین انگیزش های خلاقه را داشتند.

آنها از ناهمخوان ترین مواد برای کشیدن تابلو، ترکیب بندی و مجسمه سازی استفاده می کردند که با وجود ناخودآگاهانه بودن ، در بردارنده ی ویژگی های فرهنگ معاصر بودند.

دوبوفه خود نیز در دههء 1950م. در کارهایش از موادی استفاده می کرد که سنخیتی با سنت هنری نداشتند. در آثار هنر خام ، هم چنان که در آثار دوبوفه ، رنگ ها ، مواد و نشانه های پرهیجان و ابتدایی ابزار شناخت هستند و مسیر زیبایی شناختی سرکشانه ای می سازند که به سختی با قوانین دنیای هنری مطابقت می کند.

با این وجود در دنیای تاریخ هنر ، امروزه سبک آثار وی را اکسپرسیونیسم می دانند، منتهی اکسپرسیونیسمی شخصی، که از دیدگاه های هنر “ناییف” و خام سرچشمه می گیرد.

پی نوشت:

1- به معنی کارگرها

سمیه رمضان ماهی

بخش هنری تبیان

شورشیان هنر قرن بیستم/ لوردانا پارمزانی

تاریخ هنر جهان/ هورست وولدمار جنسن

تاریخ هنر مدرن/ هـ. آرناسون

دایره المعارف هنر/ روئین پاکباز

مطالب مرتبط:

اسطوره در اکسپرسیونیسم انتزاعی

نقاشی دیواری و اکسپرسیونیسم انتزاعی

اتوماتیزم و اکسپرسیونیست انتزاعی

مرثیه برای جمهوری اسپانیا

انتزاع کنشی فرانتز کلاین

پولاک و نقوش فراکتالی

هنر غیرصوری

هنرمندان هنر غیرصوری