متخصص تولید کتاب دانشگاهی نداریم/ بیتوجهی به بازار مخاطب در تولید کتاب
کتاب‌های دانشگاهی چگونه تولید میشوند؟/ ۱۲
محمد آرمند، استادیار سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی «سمت» معتقد است که در سه دهه گذشته، از نظر آمار تولید کتاب پیشرفت داشته‌ایم ولی از نظر کیفیت وضعیت مناسب نیست، چراکه در حوزه تولید کتاب دانشگاهی، متخصص نداریم.
دکتر آرمند در گفت‌و‌گو با خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) درباره مبانی تولید کتاب‌های دانشگاهی اظهار کرد: کتاب درسی در ایران مهم‌ترین ابزار آموزش به حساب می‌آید؛ به‌عبارتی دیگر نظام آموزشی ما کتاب‌محور است. سه جز اصلی آموزش، شامل مدرس، دانشجو و کتاب درسی است و مدرس به‌عنوان مهم‌ترین بخش این زنجیره، باید دارای مهارت بالایی در انتقال مفاهیم و کتاب درسی نیز باید دارای خصوصیات خاصی باشد. در نظام آموزش، کتاب به‌عنوان ابزار کمکی مدرس قلمداد می‌شود.
بیتوجهی به معیار‌های تولید، موجب هدررفت هزینه می‌شود
وی افزود: بیتوجهی به معیار‌های تولید مطلوب کتاب دانشگاهی، موجب هدررفت هزینه‌های تولید کتاب و افت کیفیت آموزشی می‌شود. بهنظر می‌رسد تولید کتاب‌های دانشگاهی در حال حاضر در چنین وضعیتی قرار دارد.
مولف کتاب «واژگان علوم تربیتی» ادامه داد: به‌عنوان مثال در مجموعه سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی «سمت» آثاری با حجم ۴۰۰ صفحه ارسال می‌شود اما به دلیل رعایت نکردن استاندارد‌های تالیف، به ۲۰۰ صفحه تقلیل پیدا می‌کند؛ به‌عبارتی بخش‌هایی که مورد نیاز دانشجو نیست، حذف میشوند، هرچند دارای مطالب علمی باشد.
آرمند گفت: پاسخ به این پرسش که «آیا کتاب دانشگاهی توانسته مخاطب را به اهداف تعیین شده آموزشی برساند یا خیر؟» معیار شناسایی یک اثر مطلوب دانشگاهی است. بهنظر می‌رسد تولید محتوای کتاب‌های دانشگاهی، براساس نیاز‌های تخصصی، نیاز‌های جامعه و قشر دانشگاهی کمتر مورد توجه است.
بیتوجهی به نیاز دانشجو در مرحله ارزیابی
وی درباره ارزیابی کتاب‌های دانشگاهی اظهار کرد: بیتوجهی به نیاز دانشجو حتی در مرحله ارزیابی کتاب نیز مطرح است؛ به‌عبارتی ممکن است متولی بررسی کتاب دانشگاهی، چندان اهمیت نیاز‌های دانشجو را نشناسد. در مرحله ارزیابی کتاب‌های دانشگاهی، فقط به وجود مباحث اصلی و تخصصی توجه می‌شود.
مدیرگروه علوم تربیتی سازمان «سمت» درباره جایگاه ارزیاب کتاب دانشگاهی افزود: ارزیاب نیز علاوه بر بررسی صحت محتوای کتاب، باید نسبت به توانایی دانشجویان در هر مقطع تحصیلی آشنا باشد که «آیا اثر تولید شده در راستای رفع نیاز مخاطب تولید شده یا خیر؟» متاسفانه حوزه نشر دانشگاهی از وجود بررسی‌های کارشناسانه دچار فقر است.
انتشار کتاب، بدون توجه به بازار مخاطب
آرمند در ادامه درباره دلایل تولید کتاب دانشگاهی،
بیش از نیاز بازار گفت: یکی از دلایل این امر بیتوجهی به بازار مخاطب است. به‌عنوان مثال، یک رشته دانشگاهی فقط یک‌هزار دانشجو دارد، در صورتی‌که ۱۰۰ درصد این دانشجویان هم به خرید منابع رشته خود اقدام کنند، شمارگان کتاب نباید بیش از حد نیاز باشد، در حالی‌که حوزه نشر بی‌توجه به آمار جمعیت دانشجو به چاپ کتاب به‌عنوان نمونه با شمارگان یک‌هزار و ۵۰۰ نسخه اقدام می‌کند، سازمان سمت، با توجه به نیاز بازار به چاپ کتاب می‌پردازد. نگهداری طولانی‌مدت کتاب در انبار، موجب کهنگی و در نهایت خمیر شدن کتاب و هدررفت هزینه‌های تولید می‌شود.
وی ادامه داد: تالیف کتاب دانشگاهی، نیازمند معیار‌هایی مانند شیوه نگارش استاندارد یعنی توجه به حفظ روند طرح درس و آشنایی با مباحث هنر طراحی است. مولف در صورت نداشتن این معیار‌ها می‌تواند از وجود متخصصان زبان و گرافیست‌ها استفاده کند.
وجود یک طراح در کنار مولف ضروری است
عضو کمیسیون‌های پژوهش و نشر علمی انجمن مطالعات برنامه‌ریزی درسی، با اشاره به اهمیت تصویر در تالیف کتاب دانشگاهی تاکید کرد: تصویر، در انتقال مفاهیم نقش تعیین‌کننده‌ای دارد اما جانمایی تصویر در متن نیازمند تخصص است. در جهان، کتاب‌های مختلفی با عنوان راهنمای تالیف کتاب دانشگاهی منتشر شده که مولفان می‌توانند از آنها در نگارش کتاب دانشگاهی استفاده کنند. تعدادی از این کتاب‌ها در سازمان سمت برای راهنمایی مولفان منتشر شده که به‌عنوان نمونه می‌توان به «راهنمای طراحی و تالیف کتاب دانشگاهی»، «ملحقات کتاب دانشگاهی» و «گرافیک دانشگاهی»اشاره کرد.
وی افزود: مولفی که در رشته‌ای خاص تحصیل کرده، در همه مواقع اطلاعات لازم را برای طراحی کتاب ندارد، بنابراین وجود یک طراح در کنار مولف ضروری است.
عضو گروه مطالعات کتاب درسی سازمان «سمت» با تقسیم‌بندی متون درسی به دو دسته فعال و غیرفعال، گفت: در متن فعال پرسش بسیار مهم است. مولف همچنین باید در زمینه ارزشیابی و سنجش، اطلاعات داشته باشد. بخش مهمی از محتوای کتاب‌های درسی طراحی پرسش است. متون درسی به دو دسته فعال و غیرفعال تقسیم میشوند؛ متن فعال به این معنی که مخاطب به تفکر واداشته می‌شود، در حالی‌که متن غیرفعال مانند کتاب‌های رمان است.
مشخصه متون آموزشی، فعال بودن آن‌هاست
این فعال حوزه نشر دانشگاهی ادامه داد: مشخصه متون آموزشی، فعال بودن آن‌هاست اما مولف کتاب‌های آموزشی ما، دوره‌های آموزشی ویژه‌ای را برای تولید کتاب‌های استاندارد سپری نکرده است؛ به‌عبارتی متخصص تولید کتاب در کشور نداریم.
آرمند درباره سیر تولید کتاب دانشگاهی طی سال‌های بعد از انقلاب نیز اظهار کرد: در تولید کمّی کتاب موفق بوده‌ایم، اما کتاب با درجه کیفی عالی کمتر تولید شده است. ناشران مطرح بین‌المللی از متخصصان گوناگون از جمله طراح آموزشی و «فتو ریسرچر» یعنی محقق عکس استفاده می‌کنند. آنچه نیاز داریم، تربیت متخصص
در حوزه تالیف کتاب است، افرادی که در کنار مولف باشند.
مروری بر پرونده
عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی، معتقد است که نادیده انگاشتن مشخصه‌های زبانی در متون دانشگاهی، خیانتی نابخشودنی به نسل‌های آینده است، چراکه نه تنها مانع فهم و درک صحیح، بلکه موجب حیرانی و سرگردانی جوانان می‌شود. متن کامل گفتوگوی خبرنگار ایبنا با دکتر نگار داوری اردکانی را اینجـــــــــــا بخوانید.
مدیر مرکز نشر دانشگاهی با اشاره به این‌که ویراستاری مشکل نخست نشر دانشگاهی است، بیان کرد: پیش از رشد جهشی ناشران حوزه دانشگاهی در اوایل دهه ۷۰ ، نظارت درون‌سازمانی بر نشر دانشگاهی وجود داشت. گفتوگوی کامل خبرنگار (ایبنا) با بهمن حاجی‌پور را اینجــــــــــا بخوانید.
عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی، در تشریح مبانی تالیف کتاب دانشگاهی گفت: مولف کتاب دانشگاهی به‌عنوان فرد آشنا به مفاهیم تخصصی، باید ویراستار آثار خود باشد. گفتوگوی کامل خبرنگار (ایبنا) با داور شیخاوندی را اینجـــــــــــا بخوانید.
مدیر نشر رسا با اشاره به این‌که در حوزه نشر کتاب دانشگاهی شاهد سقوط اخلاقی هستیم گفت: آثاری که نام سه نویسنده، شامل دو دانشجو و یک مدرس در شناسنامه آن دیده می‌شود، مطمئن باشید کار دانشجویان بوده و در قالب طرحی مطالعاتی یا ترجمه به سرانجام رسیده است. گفتوگوی کامل خبرنگار (ایبنا) با محمدرضا ناجیان را اینجــــــــــا بخوانید
رئیس سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی، معتقد است که ارزیابی و نظارت بر تولید کتاب‌های دانشگاهی، نتیجه آراء و نظرات عقل جمعی است. گفتوگوی کامل خبرنگار (ایبنا) با محمد سلگی را اینجــــــــا بخوانید.
مدیر انتشارات خانه زیست‌شناسی، معتقد است که وجود مشکل در تالیف آثار دانشگاهی سابقه ۲۵ ساله دارد. به تعبیر مصطفی پویان، قلم به‌دست بودن، یعنی انشا‌‌نویس موفق، نه املا‌‌نویس. متن کامل گفتوگوی خبرنگار (ایبنا) با مصطفی پویان را اینجــــــــــــــا بخوانید.
رئیس پژوهشکده پوشش‌های سطح و فناوری‌‌های نوین معتقد است که اگر کتابی در حوزه صنعت، تولید و با ضعف محتوایی منتشر شود، موجب از بین رفتن اعتبار نویسنده و ناشر خواهد شد. گفتوگوی کامل خبرنگار (ایبنا) با زهرا رنجبر را اینجــــــــا بخوانید.
مشاور عالی رئیس دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی با اشاره به لزوم بررسی کیفیت منابع خودآموز دانشگاهی گفت: کتاب دانشگاهی باید آموزش‌محور باشد و محتوای آموزشی باید ارتباطی طولی با محتواهای قبلی و ارتباط عرضی با مفاهیم مشابه داشته باشد. گفتوگوی کامل خبرنگار (ایبنا) با دکتر رسول میرزایی را اینجـــــــــــا بخوانید.
استادیار دانشگاه تربیت دبیر دانشگاه شهید رجایی، نیازسنجی را اساس تالیف منبع دانشگاهی دانست و گفت: مولف کتاب‌های دانشگاهی به پختگی و شناخت علمی نیاز دارد و به عبارتی باید از مشق سربازی به سرداری برسد. متن کامل گفتوگوی خبرنگار ایبنا با دکتر رضا نجاتی را اینجــــــــــــا بخوانید.