ضعف جریان نقد علمی؛ فقر در تالیف، آموزش و کمبود نشریات تخصصی
جمع‌بندی ایبنا از موضوع «جایگاه نقد در آثار علمی»/ 1
نخستین جمع‌بندی (ایبنا) از موضوع «جایگاه نقد در آثار علمی» به بررسی دیدگاه‌های زهرا رنجبر، فرخ قهرمانینژاد، محمدحسین صبور، منصور وصالی و فرید سمسار‌ها اختصاص دارد. کمبود تالیف در حوزههای علمی، توجه به آموزش نقد و انتشار نشریات ویژه نقد، از مهمترین مواردی است که از سوی آنها مطرح شد.
خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- نقد به گفته بسیاری از اهل فن، تمیز دادن و شناخت سره از ناسره تعریف شده و دارای انواعی است. نقد فنی یکی از انواع نقد است که به دو بخش محتوایی و صوری تقسیم می‌شود. در نقد صوری، شکل و ساختار جملات و شیوه نگارش و میزان رعایت قواعد و دستور زبان مورد توجه قرار می‌گیرد. همچنین در این شیوه از نقد به بررسی میزان رعایت اصول منطق در استدلال قیاسی یا استنتاج فرضی قیاسی توجه می‌شود.
بنابراین نقد کتاب از نظر موضوعی محدودیت ندارد و علاوه بر آثار حوزههای ادبی، هنری، اجتماعی و تاریخی، منابع تخصصی دانشگاهی اعم از علوم پایه و کاربردی و عملی نیز قابلیت نقد دارند. خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در قالب 20 گفت‌و‌‌گو با کارشناسان، ناشران و مدرسان دانشگاهی، به بررسی وضعیت و جایگاه نقد در کتابهای علمی و دانشگاهی پرداخته است.
دیدگاه‌های دکتر زهرا رنجبر، رئیس پژوهشکده پوشش‌های سطح و فناوری‌‌های نوین، دکتر فرخ قهرمانینژاد، عضو هیات علمی دانشکده علوم زیستی دانشگاه خوارزمی، دکتر محمدحسین صبور، عضو هیات علمی دانشکده علوم و فنون نوین دانشگاه تهران، دکتر منصور وصالی، استادیار گروه فيزيک دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی و دکتر فرید سمسار‌ها، عضو هیات علمی سازمان انرژی اتمی، در نخستین جمع‌بندی (ایبنا) بررسی شده‌اند.
اهمیت طیف مخاطبان در جریان نقد آثار علمی
زهرا رنجبر، در بررسی وضعیت نقد کتابهای علمی، ابتدا به یک مخاطب‌شناسی دست می‌زند و بر آن تاکید دارد. وی به‌طورمستقیم جریان نقد کتابهای علمی را کم‌رونق ارزیابی می‌کند؛ دلیل اصلی آن‌را نیز مخاطبان خاص این دسته آثار می‌داند. به عقیده وی «طیف مخاطبان و جامعه آماری، در جریان نقد کتابهای علمی بااهمیت است. نقد کتابهای علمی به دلیل جامعه مخاطبان آن که متشکل از قشر خاصی هستند، از رونق کمی در کشور برخوردار است. به‌عبارتی، عامه جامعه، مخاطب این آثار نیستند.»
دانش‌آموخته مقطع دکترا و استادتمام رشته مهندسی پلیمر در گرایش صنایع رنگ کشور، معتقد است که مسئولیت نقد منابع تخصصی، بر عهده جامعه علمی و دانشگاهی کشور است. اما وی مشکل این قشر را در تقویت جریان نقد و بی‌انگیزگی می‌داند.
بی‌انگیزگی دانشگاهیان در نوشتن نقد
رئیس پژوهشکده پوشش‌های سطح و فناوری‌‌های
نوین، بی‌انگیزگی را ناشی از کمی فرصت و غفلت از اهمیت موضوع نقد عنوان می‌کند. وی درباره عملکرد خود در حوزه نقد کتاب نیز گفت: «به‌عنوان یک دانشگاهی، انگیزه کمی برای نوشتن نقد بر یک اثر تخصصی دارم، هرچند که نسبت به وجود نقاط ضعف و قوت کتاب اطمینان داشته باشم. بار‌ها اتفاق افتاده که کتابی را با وجود مشکلات محتوایی و شکلی کنار گذاشته‌ام، اما برای نوشتن نقد درباره آن اقدام نکرده‌ام.»
فقدان ظرفیت برای پذیرش نقد
فرخ قهرمانینژاد، عضو هیات علمی دانشکده علوم زیستی دانشگاه خوارزمی، در نگاهی متفاوت از زهرا رنجبر، نبود یک جریان نقد را، در فقدان ظرفیت برای پذیرش نقد عنوان می‌کند. وی حتی با یک نگاه انتقادی به کتابهای تولیدی حوزه علوم معتقداست که 90 درصد منابع این حوزه دارای اشکالات محتوایی و شکلی هستند. مترجم کتاب «سیستماتیک گیاهی» به نقد مهارت‌های مولفان پرداخته و می‌گوید: «برخی مولفان حتی در گذاشتن نقطه و ویرگول نیز دچار مشکلند.»
قهرمانینژاد، با پذیرش موضوع ضعف نقد در حوزه کتابهای علمی، بر لزوم تولید نشریات تخصصی نقد تاکید دارد. وی معتقد است که یک متخصص هیچگاه نقد خود را در یک روزنامه کثیر‌الانتشار منتشر نمی‌‌کند، چراکه نقد علمی نیازمند یک نشریه علمی است.
عضو هیات علمی دانشکده علوم زیستی دانشگاه خوارزمی، کمبود تالیفات در حوزههای مختلف دانشگاهی از جمله در شاخه سیستماتیک گیاهی را که تخصص خود وی است از دیگر عوامل بازار بی‌رونق نقد کتابهای علمی می‌داند.
تربیت و آموزش منتقد/ پیشگیری از انتشار سَرسَری کتاب
قهرمانینژاد، تربیت و آموزش منتقد را به‌عنوان عنصر تعیین‌کننده در ایجاد یک جریان نقد قوی موثر دانست.
وی مهمترین تاثیر نقد یک اثر تخصصی را، شکل‌گیری یک باور در تولیدکننده یک اثر می‌داند: «مهمترین اثر نقد، پیشگیری از به اصطلاح انتشار سَرسَری کتاب است. به‌عبارتی، نویسنده به دلیل آگاهی از وجود یک جریان نقد منسجم و علمی، کتابش را قبل از چاپ بازبینی می‌کند.»
قهرمانینژاد، در بررسی دلایل ضعف جریان نقد، به نقش نظام توزیع کتاب نیز اشاره کرد: «صنعت نشر کشور ما در حوزه توزیع کتابهای دانشگاهی، وضعیت مناسبی ندارد. کتاب تولیدی دانشگاه‌های شهرستان در پایتخت وجود ندارد، در نتیجه نقدی نیز بر این آثار صورت نمی‌گیرد.»
توجه به ویرایش و محتوا
فرید سمسار‌ها، عضو هیات علمی سازمان انرژی اتمی
نیز هم عقیده با زهرا رنجبر، بر نقش مخاطب در ایجاد یک جریان نقد قوی در حوزه کتابهای علمی تاکید دارد. تاکید وی در مقایسه با برداشت رنجبر متفاوت است، چراکه سمسار‌ها سلیقه و نیاز‌های مخاطب را در تولید کتاب موثر می‌داند: «بسیاری از مولفان فقط با هدف رفع نیاز بازار دست به تولید کتاب می‌زنند، درحالی‌که توجه چندانی به مباحث محتوایی و ویرایشی ندارند، چراکه توقع مخاطب بیش از این نیست. به‌عبارتی دیگر، عمده مخاطبان آثار علمی به دنبال اثر متفاوت نیستند، زیرا ذهن این مخاطب پیگیر یک متن تاثیرگذار نیست.»
پژوهشگر برگزيده جوان انجمن بيوشيمی فيزيک در سال 85، سلیقه مخاطب را یک معیار تعیین‌کننده و توجه به افزایش آمار در حوزه نشر کتاب را به‌عنوان نقطه ضعف صنعت نشر کشور مطرح می‌کند که آسیب آن، تضعیف محتوای آثار علمی است.
کمبود تالیف و تمایل نقد علمی به سمت ترجمه
محمدحسین صبور، عضو هیات علمی دانشکده علوم و فنون نوین دانشگاه تهران، تالیف در حوزه علم، از جمله فنی و مهندسی را ضعیف برشمرد و بیان کرد که نقد آثار این حوزه نیز چندان قوی نیست. وی معتقد است، کمبود تالیف، نقد را به سمت ترجمه متمایل کرده است.
مدیر گروه هوا فضای دانشگاه تهران، تولید نقد باکیفیت را مشروط به آموزش نویسندگی می‌داند. صبور، نتیجه تربیت یک نویسنده قوی را، تربیت یک فرد مسلط به حوزههای مختلف علوم دانست. به اعتقاد وی، تربیت یک نویسنده توانمند، فاصله گرفتن از وادی تولید مقاله است.
تاکید بر تربیت افراد متخصص
منصور وصالی، استادیار گروه فيزيک دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی نیز مانند محمدحسین صبور، بر لزوم تربیت افراد متخصص با تمرکز بر آموزش علمی تاکید دارد.
وی با مقایسه وضعیت نقد کتابهای عملی با آثار ادبی، رونق در بازار کتابهای ادبی را ناشی از عملکرد قوی دانشگاهی ندانست.
وصالی همچنین درباره تمایل اندک محققان به ارایه نقد‌های خود در قالب مکتوب، نقش فاکتورهای برنامه‌ریزی و نظام آموزش عالی را موثر دانست: «به نظر می‌رسد که عموم مدرسان دانشگاه تمایل دارند در حوزه تخصصی خود فعالیت کنند، اما با وجود نظام آموزش عالی کشور، مدرسان باید زمانی را برای تدریس صرف کنند.»
متن کامل گفت‌و‌گوی خبرنگار ایبنا با دکتر زهرا رنجبر را اینجــــــــــا بخوانید.
متن کامل گفت‌و‌گوی خبرنگار ایبنا با دکتر فرخ قهرمانینژاد را اینجـــــــا بخوانید.
متن کامل گفت‌و‌گوی خبرنگار ایبنا با دکتر محمدحسین صبور را اینجـــــــــا بخوانید.
متن کامل گفت‌و‌گوی خبرنگار ایبنا با دکتر منصور وصالی را اینجــــــــــا بخوانید.
متن کامل گفت‌و‌گوی خبرنگار اینبا با دکتر فرید سمسار‌ها را اینجـــــــــا بخوانید.