نقد کتاب‌های علمی؛ از چارچوب‌ها تا ضرورت حمایت‌های سیستماتیک

خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- زهرا حقانی: نقد و انتقاد در لغت به معنی ارزیابی، بررسی، شناسایی، زیر و رو کردن، عیب‌ها را نمایاندن و پنهان‌ها را رو کردن است. نقد، یافتن و نشان دادن است تا اگر کسی خواست، راهش را بیابد و اگر نخواست عذری نداشته باشد. نقد در اصطلاح، وارسی و بررسی نوشتار، گفتار یا رفتاری برای شناسایی و شناساندن زیبایی و زشتی، باید و نباید، بودها و نبودها و درستی و نادرستی‌هاست. هدف اصلی یک منتقد از نقد، همان هدفی است که یک پزشک در معاینه بیمار دنبال می‌کند.

پیامدهای سازنده نقد در جامعه علمی
آثار و پیامدهای سازنده و سودمند نقد، اهمیت و ضرورت انتقاد و انتقادپذیری را بیان می‌کنند و موجب می‌شوند افراد همواره خود را در دید نقد دیگران بگذارند و هیچگاه کارکرد خود را از آن بی‌نیاز ندانند. جامعه بدون نقد و جامعه بدون پرسش، جامعه مرده و بی روح است كه دچار يكنواختی شده و پيشرفت‌های زيادی در آن حاصل نمی‌شود. تلخی نخستین نقد و انتقاد، با دستاوردهای شیرین آن از بین می‌رود.

داشتن تبحر و مهارت كافی در موضوع مورد نقد، يكی از شرايط اخلاقی نقد است. دیگر شرط نقد سالم، كنار گذاشتن حب و بغض است؛ حب و بغض می‌تواند هنر را به عيب و عيب را به هنر جلوه دهد.
—
— نقد به گفته بسیاری از اهل فن، تمیز دادن و شناخت سره از ناسره تعریف شده و دارای انواعی است. نقد فنی یکی از انواع نقد است که به دو بخش محتوایی و صوری تقسیم می‌شود. در نقد صوری، شکل و ساختار جملات و شیوه نگارش و میزان رعایت قواعد و دستور زبان مورد توجه قرار می‌گیرد. همچنین در این شیوه از نقد به بررسی میزان رعایت اصول منطق در استدلال قیاسی یا استنتاج فرضی قیاسی توجه می‌شود.

دانش تخصصی، لازمه نقد است
بنابراین نقد کتاب از نظر موضوعی محدودیت ندارد و علاوه بر آثار حوزه‌های ادبی، هنری،‌ اجتماعی و تاریخی، منابع تخصصی دانشگاهی اعم از علوم پایه و کاربردی و عملی نیز قابلیت نقد دارند. خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در قالب 20 گفت‌و‌‌گو با کارشناسان، ناشران و مدرسان دانشگاهی، به بررسی وضعیت و جایگاه نقد در کتاب‌های علمی و دانشگاهی پرداخته است.

به عقیده این کارشناسان، نقد مستلزم انگیزه، پژوهش و وجدان بیدار جامعه است و برای نقد کردن دانش تخصصی، وجدان کاری و اخلاق علمی لازم است. در حالی‌که در حال حاضر در کشور ما نقدها سیستماتیک و مبتنی بر یک سری روش‎های علمی، مهارت‎ها و تخصص‎ها نیستند، حوزه‎های شخصی از حوزه‎های اجتماعی در نقدها از یکدیگر جدا نمی‎شود، نقدها بیشتر به جناح‎بندی‎ها گرایش دارند، نقدهای موجود محققانه و علمی نبوده و خالی از هرگونه پیشنهاد و ارائه راهکار هستند، نقدهای موجود جهت‎دهنده نیستند و به تصمیم‎گیری یا تصمیم‎سازی منجر نمی‎شوند.

وزارتخانه‌های علوم و ارشاد؛ متولیان اصلی جریان نقد
برخی مصاحبه‌شوندگان، وزارت ارشاد را متولی اصلی تقویت جریان نقد در جامعه دانستند و برخی دیگر نوک پیکان را به سمت وزارت علوم نشانه رفته و بر نقش وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به‌عنوان متولی امر آموزش در مقاطع عالی تحصیلی، در تقویت زمینه‌های نقد آثار علمی و لزوم فرهنگ‌سازی برای رونق و تقویت جریان نقد در جامعه علمی و دانشگاهی، تاکید داشتند.

از نظر این کارشناسان حوزه علم، دو قشر مخاطبان و دانشگاهیان، بیشترین تاثیرگذاری را بر جریان نقد دارند. در قالب این گفت‌و‌گو‌ها، بر این موضوع نیز تاکید شد که تنها در یک جامعه عقب‌مانده فرهنگی است که منتقد به‌عنوان دشمن نویسنده معرفی می‌شود.

راهکارهایی برای بهبود وضعیت نقد علمی
لزوم آموزش نیروی متخصص برای نقد علمی، پیگیری رفع جای خالی نشریات تخصصی برای انتشار نقد، تشکیل و تقویت حلقه‌های علمی در دانشگاه‌ها، افزایش سطح کمی و کیفی آثار تالیفی حوزه علم، فعالیت بیشتر انجمن‌های علمی و تدوین یک چارچوب مشخص برای نقد از جمله مهم‌ترین راهکارها و پیشنهادهایی است که از سویمصاحبه‌شونده‌ها برای بهبود و تقویت جریان نقد علمی در کشور ارایه شد.

خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) با جمع‌بندی دیدگاه‌های 20 کارشناس، مدرس و مدیر نشر دانشگاهی، در چهار جمع‌بندی جامع، نظرات متنوع را ارزیابی کرد. در جدول زیر جملات مهم و کلیدی نظرات 20 مصاحبه‌شونده در ارتباط با موضوع «جایگاه نقد در آثار علمی» ارائه شده است.