«بتّانی» ستاره‌ای در آسمان علم نجوم

آشنایی با نویسنده کتاب «زیج صابي» به بهانه سالروز درگذشت این دانشمند بزرگ ایرانی

تاریخ انتشار : دوشنبه ۱ دی ۱۳۹۳ ساعت ۱۳:۳۰

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) ابوعبداللّه محمد بن جابر بن سنان بتانی حرانی صابی، ملقب به محمدبن جابر بتانی، بزرگترین منجم زمان خود و یکی از بزرگترین ریاضیدانان و منجمان مسلمان بود. وی پیش از سال 858 میلادی در حران به‌دنیا آمد. نام بتانی در آثار لاتینی به‌صورت «آلباتگنی» یا «آلباتنیوس» و در نوشته‌های روم شرقی به صورت «اُپَتَنِس» آمده است. مهم‌ترین و معروف‌ترین اثر بتّانی کتاب «زیج» است که با عنوان «زیج صابی» خوانده می‌شود.
 
درباره «زیج صابی» چه می‌دانید؟
بتانی که در این کتاب پاره‌ای از اشتباهات بطلمیوس را اصلاح کرده است، در مقدمه آن آورده که غلط‌ها و اختلافات موجود در آثار پیشینیان، او را بر آن داشته تا به تألیف این کتاب بپردازد.
 
وی دو نسخه از کتاب «زیج» فراهم کرده که ستاره‌شناسان نسخه دوم را بهتر دانسته‌اند. بتانی از سال ۸۷۷ میلادی به بعد رصدهای نجومی منظم و دقیقی انجام داد. کتاب «زیج» حاوی فهرستی از ستاره‌های ثابت در سال ۸۸۰ تا ۸۸۱ میلادی است.
 
بتانی دریافت که معدل اوج خورشید از زمان بطلیموس به بعد ‘۴۷ ° ۱۶ افزایش یافته است، این کشف حرکت نقطه اوج و حضیض خورشید و تغییر آرامی در معادله زمانی را نشان داده است. در این کتاب، اسامی پادشاهان، از بنونصر تا سلسله‌های هخامنشی، بَطالسه، حکومت روم و روم شرقی آورده شده است.

فصل سوم کتاب «الزیج» درباره مثلثات است. وی جیب را با آگاهی از مزیت آن بر وترهای یونانی به‌کار برده است و در آن معرفی تابع‌های ظل مبسوط و ظل مُنْتَصَب را کامل کرد (معادل کتانژانت و تانژانت) و فهرستی از کتانژانت‌ها برحسب درجات را مشخص کرد.
 
همچنین در ادامه این «زیج» تابع‌های مثلثاتی، تابع‌هایی راجع به هیأت (از جمله جدول مطالع بروج برای عرض رقّه ، حرّان ، بغداد و مکّه)، جدول زمان‌بندی، حرکت‌های میانگین خورشید و ماه و سیارات، تعدیل سیارات، عرض سیارات، جدولهای احکام نجوم و جدول ارتفاع و سمت خورشید به ازای هر ساعت معوجّه بر مبنای عرض رقّه و در هنگام بودن خورشید در اول جدی و اول سرطان آورده شده است.

دانشمندانی که تلاش‌های بتانی را ماندگار کردند 
نتیجه رصدهای بتّانی را، کوشیار گیلانی در «زیج جامع»، علی بن احمد نَسَوی در «زیج فاخر»، ابورشید دانشی در «زیج کامل» و ابن کَمّاد در «زیج مُقتَبَس» به کار برده‌اند. مسلم بن احمد مجریطی نیز کتابی با عنوان «تعدیلات کواکب زیج بتّانی» نوشته و کندی نیز خلاصه‌ای از مطالب این کتاب را تنظیم کرده است.
 
«زیج» بتانی در قرن ششم دوبار به لاتین و در قرن هفتم، به دستور آلفونسوی دهم، پادشاه کاستیل، از عربی به اسپانیولی ترجمه شد.
 
نخستین ترجمه لاتین این اثر را روبرت رتینایی (روبرتوس رتیننسیس یا کتننسیس)، پس از سال ۱۱۴۳ در اسپانیا انجام داد. دومین ترجمه لاتینی، اثر پلاتوی تیولی (پلاتو تیبورتینوس) در نیمه اول قرن ششم است که در نورنبرگ و بار دیگر در بولونیا، بدون جدول‌های ریاضی چاپ شده است. از ترجمه اسپانیولی «زیج صابی» نسخه خطی ناقصی در پاریس وجود دارد.
 
دیگر آثار بتانی در علوم مختلف
از دیگر آثار وی می‌توان به کتاب «الاربعه بطلیموس»، «مطالع البروج فی ما بین ارباع الفلک»، «فی تحقیق اقدار الاتصالات که موضوع آن حل مسئله مطارح الشعاعات» درباره احکام نجوم به روش مثلثاتی و کتاب «اربع مقالات فی احکام علم النجوم» اشاره کرد.
 
وی همچنین نظریاتی درباره نپذیرفتن نظریه قدیم اعتدالین، اندازه‌گیری میل کلی خورشید، رصد خورشید و ماه گرفتگی، ابداع ذاتُالحَلَق، امکان کسوف حلقوی و تنظیم جدولی برای ظلّ تمام (کتانژانت) منتشر کرده است.
 
بتانی، در سال ۹۲۹ میلادی در نزدیکی سامرا درگذشت.