مفهوم فضا در هنرهای بصری

سمیه فروغی/کارشناس ارشد ارتباط تصویری-بخش هنری تبیان

استفاده از عنصر فضا همواره در هنر، خصوصا هنر نقاشی و مجسمه سازی امری بدیهی است. در دوران کلاسیک هنر، هنرمند نقاش همواره تلاش داشت تا با ایجاد توهم بصری نوعی حس فضای سه بعدی را در اثر دوبعدی خود القاء کند.
هرچند با ورود به دوران مدرنیته، استفاده از توهم بصری و ایجاد حس فضای سه بعدی، دیگر دغدغه هنرمند نبود اما استفاده از فضا به صورتی دیگر در اثر هنرمند جلوه گر شد.
در هنر مدرن، فضایى که نقاش مى کوشد آنرا تقسیم بندى کند ، در اساس، نظم قابل رؤیت واقعى است که خود تجربه مى کند. نقاشى کردن نوعى اندیشیدن است و بنابراین طبیعى و نیز اجتناب ناپذیر است که گامهایى که نقاش به طرف صورتبندى تجربه اى فضایى بر مى دارد، توسط پندارها و درک او از نظم اجتماعى موجود مشروط شده باشند.
به عبارت دیگر، در دوران مدرنیته، آن هنگام که گستردگى کامل در فضاى نامحدود و فارغ از معیار رجوعى کهنه آزموده شد، نقاش بار دیگر به جستجوى نظم مشخص برخاست و به آنچه تنها نظم مثبت قابل رؤیت زندگى مى پنداشت روى آورد- نظم ماشین، ساختمان دقیق سرد هندسى . پیشرفت فنى با دقت و صرفه جویى اش تنها راه بهبود شرایط اجتماعى به نظر مى رسید. فرض بر این بود که کاهش هزینه تولید باید هرج و مرج اجتماعى را حل کند.

در جامعه مدرن غربی، تکنسین به عنوان پیامبر نظم نوین اجتماعى پذیرفته گشته بود ؛ هنرمند کوشید خود را با پیامبر متحد سازد. فن و هنر یکى شدند و هنرفنى، نیروى مستقل دگرگونى اجتماعى تلقى شد.

اما آنچه که در این نوشتار و به طور مختصر برآنیم که روشن سازیم آن است که فضا به طور کلی در هنرهای بصری در بردارنده چه معانی ای است و چه حیطه ای را در هنر شرق و غرب به خود اختصاص داده است؟
در پاسخ باید گفت که فضا در هنرهای بصرى، حوزه اى گسترش یابنده و در عین حال، فراگیرنده است. جایگاه یا محیطى را در ابعاد جسمانى [ فیزیکى]  و روانشناختى تعریف می کند. از کل روابط شکل، رنگ و حرکت شکل می گیرد. گاه خالى( منفى) است؛ وگاه فاصله میان عناصر را مى نمایاند ( خواه این فاصله در سطح باشد، خواه در عمق واقعى و خواه در عمق توهّمى که به مدد قواعد پرسپکتیو مجسم مى شود).
فضاى دو بعدى، فقط طول و عرض دارد. فضاى تزیینى ، نیز به طول و عرض محدود است . فضاى سه بعدى شامل عمق  یا ضخامت، و طول و عرض است. فضاى چهار بعدى علاوه بر ابعاد سه گانه، بُعد زمان را مى رساند. فضاى لایتناهى یک مفهوم تصویرى است که توهّم فضا در آن معادل بى کرانگى در محیط طبیعى است. فضاى شهودى، کاربست غریزى وغیر ارادى عناصر بصرى است براى ایجاد توه ّم فضا.
روشهاى مختلف تجسم فضا نتیجه تفاوت در بینشِ واقعیت است . در هنر طبیعت گراى اروپایى، فضا خصلت ادراکى ( عینى ) دارد؛ و مکانى ثابت برای یک رویداد در یک زمان خاص را نمایش مى دهد. فضا در هنر شرق غالباً تصورى( ذهنى) ، و فارغ از قیود زمان و مکانِ محسوس است. فضاى خیالى در نگار گرى ایرانى از بخش هاى منفصل تشکیل یافته است که رویدادها به موازات یکدیگر و بدون رابطه زمانى در آنها رخ مى نمایند. در کوبیسم که نمودارهاى مختلف اشیا در یکدیگر ادغام مى شوند، عامل زمان در بازنمایى فضا دخالت مى کند. در کینتیک آرت فضا با حرکت ( در اثر هنرى یا در نگرنده) ارتباط دارد؛ و از این رو، کیفیتى متغیر و پویا است. در کار هنرمندانى چون لوچو فُنتانا فضا به حالت منفى مجسم مى شود.
فضای مثبت ، بخشهای پرشده تصویر؛ اجسام تصویری _ اشیا یا جانداران _ که فضا را اشغال کرده اند( اصطلاحی در برابر فضای منفی).
فضای منفی [خلاء]. فضای خالی تصویر؛ پس زمینه ای که اجسام تصویری بر آن قرار گرفته اند(اصطلاحی در بربر فضای مثبت) قابل ذکر است که در ساختار کلی تصویر، محدوده های خالی نیز کارکردی همانند شکلهای خالی توپر دارند.
خط افق برای تماشاگر معیار رجوعی می سازد . او موقعیت چیزی را که می بیند نسبت به خط افق می سنجد و از این طریق برداشتی دارد از مسافتی که میان آن چیز با خودش و دیگر چیزهای پیرامونی وجود دارد .حتی اگر خط افق دیده نشود , سطحهای مختلف شکل بندی عناصر موقعیتهای خود را از طریق عمق نشان می دهند.
باز نمایی روی یک سطح دو بعدی به شکل قرار دادی ,از مفهوم فضایی موقعیت قائم سود می برد. خط افق چه قابل رویت بود وچه نبود , به عنوان معیار رجوع پذیرفته می شد .سطح تصویر با سطح افقی زمین هم ذات شناخته شده و به گونه ای قراردادی بر آن تثبیت می شد. بخش پایین سطح تصویر واحد قابل رویت نزدیکتر را نشان میداد, به همین ترتیب درجه ی بالا رفتن واحد قابل رویت روی سطح , موقعیتهای فضایی پس رونده را نمایان می کرد.اکتشافات فنی نو سبب شد تا موقعیت قائم از لحاظ القای عمق ارزش واقعی خود را باز یابد .