موسیقی ایران تا قبل از هخامنشی

موسیقی از جمله هنرهایی است که همواره با تاریخ تمدن بشر همراه بوده است. استفاده از نوای خوش در مراسم آئینی، جشن ها و بزرگداشت ها از یک سو و بکار گیری موسیقی رزمی، برای تهییج روحیه سربازان، از جمله موارد کاربرد موسیقی در تمدن های کهن است. ایران نیز به عنوان تمدنی غنی، از این جرگه بیرون نیست. اما تاریخ تحول موسیقی در ایران چه مراحلی را طی کرده است؟ در این مقاله می توانید با تاریخ پیدایش و سیر تکامل موسیقی تا قبل از ظهور هخامنشیان در ایران آشنا شوید.

سمیه رمضان ماهی – بخش هنری تبیان

موسیقی بخشی از هنرهای شنیداری است و به همین دلیل دسترسی به موسیقی اقوام گذشته، تا قبل از اختراع صفحات گرامافون که بتواند الحان موسیقی را در خود ضبط کند، امری محال و ناممکن است. اما هنرهای تجسمی و کتب ادبی می تواند تا حدودی ما را در شناخت بشر ادوار کهن از انواع سازها یاری دهد. امروزه با بررسی نقش برجسته ها، مجسمه ها،  نقاشی ها و نقوش ظروف از یک سو و همچنین دستورات آئینی و دینی برجای مانده در کتب مقدس تمدن های دوران کهن از سوی دیگر ، تلاش می شود به غنای موسیقی در آن عصر دست یافت.

دوره ماقبل مادها

در آثار بدست آمده از پیش از ورود آریایی ها به ایران، می توان تصاویری در آثار هنری به جای مانده یافت که نشانگر رواج و استفاده از ادوات موسیقی در میان مردمان آن دوره بوده است. از جمله این آثار، مهری است که از چغامیش به دست آمده و مربوط به حدود ۳۵۰۰ق.م است. در این مهر، تصویر ۴مرد دیده می شود که در حال نواختن موسیقی هستند: یک چنگ نواز، یک نوازنده طبل، یک نوازنده سازی بادی و یک خواننده.

از آنجا که استفاده از چنین سازهایی نشانگر شناخت این ادوات موسیقی و شیوه های اجرای آنهاست، می توان نتیجه گرفت که در آن دوران ، ملودی و وزن موسیقیایی، در نواختن ساز و خواندن متون تغزلی، امری شناخته شده بوده است. از سویی ساز چنگ، نیازمند کوک کردن است تا نَغَماتی گوناگون را بتواند توسط آن تولید کرد؛ پس می توان گفت دانش موسیقی در هزاره چهارم  پیش از میلاد در ایران از شناخت و پشرفت قابل ملاحظه ای برخوردار بوده است؛  حال اگر بپذیریم که چنین شناختی آسان و یک شبه بدست نیامده، بلکه مستلزم مرور زمان است، می توانیم پیشینه موسیقی و آشنایی بشر با سازها را تا هزاره ۵قبل از میلاد به عقب بازگردانیم.
در بررسی تاریخی ایران پیش از ماد، و در پی ریشه یابی ابداع سازها، ناگزیر می باید به تأمل در تمدن های همجوار ایران، خصوصا بین النهرین یعنی تمدن های سومر، آکد، بابل و آشور و عیلام بپردازیم . نکته جالب آن که در این تمدن ها، نه تنها از ساز و دُهُل استفاده می شد، بلکه تندیس های کوچکی از حدود ۱۵۰۰ق.م نیز یافت شده که نوازندگان را در حال نواختن چنگ و تنبور مجسم ساخته اند و از آنجا که نواختن تنبور، از تکنیک و ظرافت بالایی برخوردار است، می توان تا حدودی به غنای موسیقی در آن دوران پی برد.

دوران ماد

پیشینه اقوام ماد، به نژاد آریایی باز می گردد. در واقع پس از ورود آریائیان به ایران، سه تمدن توسط ایشان پایه گذاری شد: مادها، پارس ها و پارت ها. دوران شکل گیری و گسترش تمدن ماد در ایران به حدود قرن هفتم قبل از میلاد باز می گردد. متاسفانه از دوران ماد، آثار قابل توجهی که بتوان از آن چگونگی تحولات موسیقی و سازهای موسیقیایی را حدس زد، بدست نیامده است. اما مهمترین اتفاق در تاریخ موسیقی ایران، که می توان آن را سرچشمه اصلی موسیقی ایرانی در ادوار بعد دانست، در دوران ماد بدست آمده و آن عبارت است از رواج استفاده از آواز خوش موسیقی در خوانش متون مقدس.
هرچند تاریخ ظهور زرتشت پیامبر ایرانی، در هاله ای از ابهام وجود دارد و برخی منابع ظهور او را به عهدی بسیار کهن تر از زمان مادها ارجاع می دهند، اما آن چه مسلم است در عصر ماد، دین زرتشتی، به عنوان آئینی عمومی مورد قبول و پرستش قرار می گرفت.

با توجه به متون باقی مانده از کتاب اوستا در عصر حاضر، برخی دستورات در این دین آمده است که خواندن متون مقدس با لحن خوش را ترویج می کند. مثلا در “گاتا”ها به این موضوع اشاره شده است و در واقع می توان گفت گاتاها تنها بخشی از اوستاست که باید با آواز خوانده شود و حتی در متون مقدس زرتشی آمده است که به آواز نخواندن گاتاها، گناهی بزرگ شمره می شود. بعدها نیز تفسیر و ترجمه اوستا را به صورت آهنگین و با لحنی خوش می خواندند و تا به امروز نیز این سنت در میان زرتشتیان به عنوان یک اصل باقی مانده است.
بدین ترتیب موسیقی مبتنی بر گاتاهای زرتشتی یا همان موسیقی “گاهانی”، در دوره ماد رواج یافت و تا به امروز نیز به حیات خود ادامه داده است.
آنچه در این میان قابل اهمیت است آن که سرچسشمه اصلی موسیقی ایرانی، همین موسیقی گاهانی است و در حقیقت یعنی موسیقی ایرانی، ریشه در نوعی موسیقی مذهبی و نیایشی دارد.
امروزه روز نیز آنچه که با عنوان موسیقی اصیل ایرانی یا موسیقی سنتی شناخته می شود گویای نوعی عرفان، و موسیقی الوهی است. گویی ایرانیان، خاستگاه موسیقی را نه در زمین بلکه در افلاک و آسمان برین می جستند و آن را با کلام الهی نزدیک و همجنس می دانستند؛ و چه زیبا مولانا می گوید:
پس حکیمان گفته اند این لحن ها
از دوار چرخ بگرفتیم ما
بانگ گردش های چرخ است این که خلق
می سرایندش به تنبور و حلق